Kreyòl ayisyen: Diferans ant vèsyon yo

'''Kreyòl ayisyen''', --gen moun ki rele liou [[ayisyen]]--, se [[lang kreyòl]] lan ki gen plis moun ki pale li sou latè kè nenpòt lòt lang kreyòl. Se [[Lang (pawòl)|lang]] natif natal tout Ayisyen ki fèt e ki elve an [[Ayiti]] kote yo rele li Kreyòl. Nan dyaspora a, gen plis pase yon milyon Ayisyen ki pale kreyòl. Gen moun sa yo k ap viv nan [[Amerik dinò|Lamerik dinò]] ([[Etazini|Ozetazini]] ak [[Kanada|Okanada]]), nan [[Amerik disid|Lamerik disid]] ([[Venezwela]] ak [[Giyàn franse]]), nan Karayib la ([[Kiba]], [[Repiblik dominikèn]], [[Matinik]], [[Gwadloup]], [[Bahamas]]), ann [[Ewòp]] ([[Frans]]), ak nan kèk peyi Lafrik. Nan kominote ayisyen ki gen plis moun yo, tankou [[Nouyòk]], [[Miyami]], [[Monreyal]], osinon [[Repiblik dominikèn]], kreyòl ayisyen devlope anpil nan kontak li fè non sèlman ak lang peyi sa yo men tou ak varyete yo pale an Ayiti. Pami tout kreyòl , se sou kreyòl ayisyen yo fè plis rechèch nan linivèsite. Kwak se sèlman yon ti ponyen Ayisyen ki te pale lang franse, lang sa a te lang ofisyèl peyi Ayiti pandan lontan jouktan, kreyòl vin tounen [[lang ofisyèl]] Ayiti depi lane [[1987]]. Kreyòl ayisyen genyen yon òtograf ofisyèl depi [[1980]] e gen anpil ekriven ayisyen ki ekri liv enteresan sou diferan aspè esperyans ayisyen.

Sou plan istorik, li difisil pou nou bay presizyon sou ki lè kreyòl ayisyen parèt. Nan lane [[1697]], Franse yo ki t ap viv ann Ayiti depi 1629, vin okipe ofisyèlman pati lès [[Sen Domeng]]. Kiskeya se non tout zile a. Anvan 1697, se Panyòl ki te mèt tout zile a. Se apre Franse fin pran Sen Domeng, vin genyen tout kondisyon yo pou yon kreyòl ki baze sou franse parèt: Franse yo kòmanse komès esklav epi vin genyen nesesite pou kolon yo kominike avèk esklav yo. Se konsa lang kreyòl la vin parèt. Daprè kèk istoryen, nan lane 1728, te genyen anviwon 50 000 esklav ak yon ti kras mwens kolon nan Sen Domeng, men ant 1740 ak 1791 yo estime te genyen prèske yon demi-milyon Afriken ki t ap travay kòm esklav nan jaden Sen Domeng yo. Yo te rele esklav ki te fèt nan kontinan Afrik la "« bosal" », men sa ki te fèt Sen Domeng yo, yo te rele yo “kreyòl”« kreyòl ». Kreyòl ayisyen grandi nan kontèks jaden Sen Domeng yo, kote esklav afriken, ki te pale lang "Nigerniger-Congo"congo yo, te antre an kontak avèk kolon fransè ki te pale yon varyete franse ki diferan anpil de franse moun pale kounye a, epi esklav afriken sa yo eseye kominike avèk kolon fransè sa yo. Tankou nenpòt ki lòt lang kretyen vivan pale sou latè, kreyòl ayisyen se yon sistèm lengwistik total ki gen pwòp règ pa li, ki pa depann de okenn lòt lang pou li fonksyone. Genyen 7 milyon edmi moun ki pale li ann Ayiti, gen plis pase yon milyon lòt ki pale li nan dyaspora a. Kreyòl ayisyen pa fransè mawon. Se yon lang diferan de lang fransèfranse, menmsi gen anpil mo nan [[vokabilè]] li ki soti nan fransè tankou mo franse soti souvan nan lang laten.

Premye tèks nou konnen ki ekri nan kreyòl ayisyen genyen anviwon 10 liy. Li te parèt nan yon liv ki rele "''Voyage d’un Suisse dans différentes colonies d’Amérique"'' ki te pibliye nan lane 1786. Moun ki te ekri liv sa a rele Justin Girod de Chantrans. Li te yon vwayajè suis ki te viv Sen Domeng nan mwa me 1782 ak jiyè 1783. Men tèks sa a jan li te parèt nan liv de Chantrans lan. Se te yon lèt yon jenn ti fanm esklav te ekri mennaj li pou li mande li padon paske mennaj la te konprann ti fanm lan ap ba li zoklo: (Twompe'l)

Jiskaprezan, se sitou nan domèn òtograf gen jefò ki fèt pou estandadize kreyòl ayisyen. N ap raple se nan lane 1980, vin genyen yon [[òtograf]] ofisyèl pou kreyòl ayisyen. Nan kesyon diksyonnè, gen kèk bon diksyonnè kreyòl-kreyòl, bileng angle-kreyòl ak franse-kreyòl. Pou moun ki pale angle, genyen anpil bon liv deyò pou aprann kreyòl ayisyen, men genyen omwen 4 linivèsite ameriken ki anseye klas kreyòl. Laplipa lengwis ki etidye kreyòl ayisyen admèt li gen 3 manman dyalèk<ref>Orjala, Paul R. "A dialect survey of Haitian Creole." Hartford Seminary Foundation, 1970.</ref><ref>Fattier, Dominique. "« Contribution à l'Étude de la Genèse d'un Créole: L'Atlas Linguistique d'Haïti, Cartes et Commentaires." » Université de Provence, 1998</ref> - dyalèk nan Nò : se varyete moun pale nan Kap Ayisyen ki reprezante dyalèk sa a; dyalèk nan Sant lan: se varyete moun pale nan Pòtoprens ak nan zòn Pòtoprens ki reprezante dyalèk sa a; epi dyalèk nan Sid: se varyete moun pale nan zòn vil Okay ki reprezante dyalèk sa a. Varyete moun pale nan Nò a sanble se li menm ki mwens sanble ak kreyòl majorite Ayisyen pale, akòz de kèk diferans li genyen sou plan leksikal ak sou plan sentaksik. Varyete moun pale nan Sant lan sanble se li menm ki gen plis prestij pou rezon politik, ekonomik e kiltirèl, men paske gen anpil moun ki kite pwovens pou vin viv [[Pòtoprens]], fwontyè ki separe [[dyalèk]] yo vin pi flou e anpil Ayisyen pale alèz 2de dyalèk.

Sou plan inivèsitè, etid kreyòl yo devlope anpil. Gen seksyon etid kreyòl nan plizyè depatman lengwistik linivèsite [[ewopeyen]] ak linivèsite nan [[Lamerik dinò]]. Nan linivèsite sa yo, kreyòl ayisyen se youn nan kreyòl atlantik yo lengwis yo plis etidye. Pati nan kreyòl ayisyen lengwis sa yo etidye pi plis se sentaks e teyori lengwistik yo plis itilize pou yo fè rechèch sa yo se teyori lengwistik ki rele gramè jenerativ. Chak ane, depi fen ane 1970 yo, genyen omwen yon tèz doktora sou yon aspè enpòtan nan yon lang kreyòl (ayisyen osnon yon lòt kreyòl) yon etidyan prezante nan yon linivèsite Ewòp osinon Lamerik dinò. Fòk nou pa bliye mansyonnen 2de michan revi sou kreyolistik: nan domèn kreyòl ki baze sou franse yo, genyen revi ki rele: ''Études Créoles''. Se an Frans yo pibliye revi sa a e li parèt 2de fwa chak ane; nan domèn kreyòl ki baze sou angle yo, genyen revi ki rele: ''Journal of Pidgin and Creole Languages''. Se nan peyi [[Olann]] yo pibliye revi sa a e li parèt tou 2 fwa chak ane.

|[m]||[n]||[p]||[ʁɣ]||[s]||[t]||[v]||[z]

|[ɑ̃ã]

|[ɔ̃õ]

Kreyòl ayisyen an, lè li ekri avèk aksan egi, mete aksan prèske sou tout ''e'' [http://www.jceal.org/tracts/hai9915t.htm La Foua] ki pa pran yon lòt aksan. Pa ekzanpegzanp, men kijan kèk mo t ap ekri ak aksan egi: fété, prété, gadé, kalité, gaté, elatriye.