Wikipedya

Istwa Ayiti: Diferans ant vèsyon yo

Navigation interactive dans l’historique
← Modifikasyon presedanModifikasyon swivan →
Contenu supprimé Contenu ajouté
VizyèlWikitèks
Chabi (diskisyon | kontribisyon)
545 modifications
Chabi (diskisyon | kontribisyon)
545 modifications
Kontni renplase pa '{{Istwa Ayiti}} == Gade tou == * Kwonoloji nan Ayiti * Revolisyon Ayisyen * Lis prezidan Ayiti == Biblyografi == * 2010 : Heurtelou, Maude '...'
Baliz : Contenu remplacé
Liy 1 :
{{Istwa Ayiti}}
Orijinal, zile a nan Ayiti, sa vle di "Tè nan mòn ki wo", te peple pa [[Tayinos-io|Tayinos yo]] oswa [[Arawak]], yon semi-sedantèr moun lapè. Lè [[Kristòf Kolon]] te ateri pou premye fwa sou 6 desanm 1492, zile a te ka gen konsa plizyè santèn mil moun.
 
== Konkèt la nan Jeffrey ==
Apre vwayaj long ak yon aksidan lontan nan lanmè a, sou 12 oktòb 1492, swasanndis jou apre depa li nan Palos nan [[Espay]], Kristòf Kolon pwoche bò youn nan zile [[Bahamas]]: Guanahani, ki li te rele San Salvador (Sen Sovè) nan memwa, pa gen dout, nan danje yo nan travèse l 'yo. Li te dekouvri gwo Kiba 26 oktòb; epi sou 5 desanm, li jete jete lank nan fon yon bè ki, nan onè nan saint jounen an, yo te rele St Nicholas Bay. Li te jis te dekouvri ki pral pita yo rele Ayiti.
 
Kolon te batize peyi sa a [[Ispayola]] ("Ti Espay"). Sou vwayaj dezyèm l 'nan 1493, li te fonde premye vil Ewopeyen an nan mond lan New, ki rele La Isabela, ak rete la. Apre bat, anjeneral pa tricheur, senk kakik yo ki te dirije peyi a, Panyòl yo te sibi natif natal yo fòse travay yo nan lòd yo ekstrè lò a soti nan min yo. Nan mwens pase ven-senk ane, popilasyon Ameriken yo te dezimere pa britalite nan esklavaj ak maladi yo enpòte pa konkeran yo.
 
Gouvènè a nouvo Nicolás de Ovando te eseye osi bonè ke 1503 pote nwa soti nan Lafrik di ranplase natif natal yo. Pifò nan esklav nwa ki te depòte nan zile a soti nan Dahomey, men tou soti nan [[Gine]] ak [[Nijerya]], ki eksplike enpòtans ki genyen nan adorasyon vodou an Ayiti (adorasyon vodou se natif natal nan Dahomey ak tou se pratike nan Nijerya). Te trete a otorize nan 1517 pa Charles V, ki moun ki ofisyèlman entèdi li kenz ane pita, menm anvan lèt Veritas ipsa nan Pòl III.
 
Lavil Sid Eta la, Sen Domeng, vin pò a nan depa pou kolonizasyon an nan Amerik la. Espayòl yo enpòte nan kantite chwal, bèf ak kochon yo ke yo kite nan libète, ke yo te enterese sèlman nan lò a. Soti nan 1530, zile a kòmanse pote tounen pa plis. Espanyòl yo konsantre efò yo nan pati lès zile a ki toujou gen yon ti kras lò ak Lè sa a, abandone lwès la.
 
== Kolonizasyon fransè ==
Li te Lè sa a, ke franse a te enterese nan pati lwès la nan zile a. Nan fen sèzyèm syèk la, bukkanè franse yo te chita sou [[Latòti]] nan nò a. Yo detanzantan eseye envazyon nan "Grande Terre". Anviwon 1625, franse te okipe pati nòdwès la e li te vin piti nan sid la. Sa yo bukaneye chase bèt nan bwa ak vann vyann ak kwi.
 
Anba enpilsyon an, nan Metropolis Minis Colbert ak sou tè a nan administratè an premye, Bertrand d'Ogeron, yo te rele nan 1665, koloni an te pran an. Kapital premye li a, Le Kap Fransé, te fonde an 1670. Apre Trete a nan Ryswick (1697) ak asansyon an nan fòtèy la Panyòl nan yon pitit pitit Louis XIV, Duke a nan Anjou Philippe de Frans (1700), Espay abandone pretansyon li nan posesyon zile a tout antye ak tolere prezans franse a nan pati lwès li yo. Li te vin koloni Sen Domeng (fiti Ayiti). Trete Aranjuez (1777) te fòmalize souverènte Lafrans nan teritwa sa yo.
 
Kilti yo an premye yo te tabak, Lè sa a, indigo. Yo mande travay sou sifas relativman ti: franse sove mizè angaje pou 3 ane nan travay san peye, Lè sa a, rete sou nouvo peyi. Komès esklav la te devlope e li te vin enstitisyon. Li se nan 1685 ki te adopte Kòd la Nwa, yon lòd nan Louis XIV gen entansyon kontwole rejim nan esklavaj la pa espesifye devwa yo nan mèt yo ak esklav yo. Pwovizyon sa yo ki strik sa a postal kont esklav te souvan anplifye. Obligasyon nan evanjelizasyon te neglije, menm jan yo te rès la Dimanch obligatwa. Nan ka pinisyon kapital, nan kèk ka kolon yo te ajoute ke ak batman. Afriken an te make, chanje non li, abandone abitid abiman l yo ak lang li.
 
Koloni an nan Santo Domingo te vin pi rich nan West Indies la. Rive nan fen syèk la dizwityèm, valè a nan ekspòtasyon li yo depase menm sa yo ki nan peyi Etazini. Pwosperite sa a te sitou ki baze sou sik ak kafe ki te ranbouse rekòt yo an premye ak mande gwo plantasyon. Nan mitan dizwityèm syèk la, Sen Domeng te gen kèk esklav 200,000. Nan 1789, sou Ev nan revolisyon franse a, yo te travay prèske 500,000 nwa esklav pou 32,000 blan ak 28,000 gratis moun ki gen koulè pal (milat ak libere).
 
== Abolisyon esklavaj ak endepandans ==
Revolisyon franse deklannche vyolans kaskad. Kolon yo te mande otonomi ak gratis nan koulè, egalite reyèl la ak blan yo.
 
=== Revòlt nan Nwa yo ===
=== Endepandans ===
== Anpi Dessalines yo ==
Kè retounen nan franse a sou zile a, Dessalines bati fò.
Sou 8 oktòb 1804, li te kouwone anperè nan Cap Haitien anba tit la li Monwa Jacques Premyèman, Anperè.
25 fevriye 1805: Desalin nan tèt la nan 30,000 moun te sezi Santiago. Sou mas 7yèm, lame ayisyen an konvenk sou vil la nan Santo Domingo ak sènen li. Sou 21 mas, sènen an resevwa ranfòsman nan yon eskwadwon franse, ki te dirije pa Admiral Comte de Missiessy. Sou 28 mas, Desalin abandone sènen nan Santo Domingo ak rtrèt an Ayiti. Li pral kòmanse Masak yo nan 1804 an Ayiti kont blan yo ki rete nan peyi a (5000 mouri).
 
An menm tan, li formalize franse, menm si majorite popilasyon an pale kreyòl sèlman.
Li konfiske tè yo nan kolon yo epi li bay pi bon an bay ofisye l 'yo. Konstitisyon li yo nan 20 me 1805 entèdi pwopriyetè tè blan. Pou rekòmanse ekonomi an, li enji travay fòse kiltivatè yo ak yon règleman pi difisil pase sa Toussaint. Moun yo pran zam kont diktati sa a.
 
Li se Marchand, 16 oktòb 1806, ki Dessalines vin okouran de revòlt la. Pa konnen ke Christophe te pwoklame lidè nan enkyetid la, li te ekri l 'yo dwe pare yo antre nan jaden an. An jeneral Petion, ki moun ki te tou nan konplo a, li bay lòd sa pase a mache sou Cayes yo nan plas tèt la nan twoup yo nan divizyon an dezyèm nan West la. Sou tout wout la tounen apre pase nan cays yo Desalin Innocent di pitit gason l ': Pitit gason m' kenbe ou pare, apre yo fin tout sa ki mwen te fè nan sid la si sitwayen yo pa ogmante se yo ke yo yo pa moun, ak sitwayen yo nan sid yo leve soti vivan.
 
Oktòb 17, 1806, Jean-Jacques Dessalines te touye nan Pont-Rouge, nan nò Pòtoprens, pa kolaboratè l 'yo, Alexandre Petion, Jean-Pierre Boyer, André Rigaud ak Bruno Blanchet.
 
== Seksyon nan pati lès zile a (aktyèl Repiblik Dominikèn) ==
== Konstriksyon an difisil nan inite nasyonal la ==
== Okipasyon an dezyèm nan pati lès zile a ==
== Pwogrè pwodiksyon kafe ==
== Lit Boyer pou rekonesans endepandans Ayiti a ==
== Enstabilite ak move jesyon ==
== Okipasyon Ameriken an: 1915 a 1934 ==
== Tansyon ak Repiblik Dominikèn ==
== Diktati Divalye ==
== Yon retou nan demokrasi ==
== Dezas natirèl ==
== Rezime istorik ==
 
== Gade tou ==
Rekipere depi « https://ht.wikipedia.org/wiki/Istwa_Ayiti »