|
== Jewografi ==
Etire sou plis pase 15 000 km nò nan sid la, kontinan juxtaposetouprè pou lwès se twa (3) gwo diferan kalite peyizaj. La fasad pasifik se domine nan gwo chenn (nan [[Aconcagua]] kilmine 6 959 mèt), étirées, Cordillères ( [[Rocheuses]] nò ak Andes nan sid yo sitou), pati volkanik, enserrant souvan plato pou altitid (gwo basen Ameriken oswa [[Altiplano]] bolivien egzanp). La fasad Atlantik , pafwa bordée pou plenn littorales , se dominée nan mwayen mòn (kote altitid n'atteint janm 3 000 m), tankou [[Appalaches]] nan nò, oswa nan tanp plato, tankou platon brésilien nan sid. Sant se okipe nan gwo zòn pou sédimentairessedimantè pi ba, tankou Prairie ameriken (débordant nan Kanada), oswa nan rakbwa amazonienne amazonyen, ki koresponn souvan nan basen pou gigantesques òganizasyon fluviaux (ansanm [[Misisipi (rivyè)|Misisipi]]-[[Misouri (rivyè)|Misouri]] nan nò, apnan [[Amazon]] nan sid) .
=== Klima ak vejetasyon ===
Estime nan 930 milyon moun nan lane 2009, popilasyon kontinan ameriken te prèske décuplé nan yon syèk, paske imigrasyon ak yo, sitou, yon accroissement natirèl akselere depi zile Karayib yo ak peyi Amerik santral ak nan Sid yo te amorcé yo tranzisyon demografik , nan ane 1940. Plis pase 20 hab. / km 2 , nan Dansite popilasyon nan kontinan anpil contrastée. Pou zòn densément urbanisées koresponn gwo konsantrasyon moun - Megalopolis nan [[Boston, Massachusetts|Boston]] nan [[Wachintòn]], koulwa Sen-Laurent gran lak, kot californienne, sant [[Meksik]], zile Karayib, cordillère andine pou Caracas nan La Paz, littoral Atlantik pou [[Recife]] nan [[Buenos Aires]] - ke yo dakò gwo espas vid nan Alaska, gwo Nò kanadyen, nan Prairies yo, Rocheuses, nan Amazon ak Patagoni
Se pèp prekolombyenprekolonbyen te souvan rete nan Andes , sit kèk gwo Metwopòl - [[Bogota|Bogotá]], [[Quito]], [[la Paz]]. Se enpòtan pou agglomérationsaglomerasyon Ameriken yo kontre Men, sou littoral, kote yo te rive anpil nan mouvman migratoiresmigratwa soti pou Ewòp. Grandi nan tout lavil yo te nan Anplis vit devlope ak peyi sid kontinan yo te kounye a to urbanisation équivalant moun nan Nò (plis pase 70%). Yo Amerik yo konte konsa 27 nan 100 pi gwo agglomérations mondyal : Mexico[[Meksiko]] ak [[São Paolo|São Paulo]], ak 19 milyon moun, ladan nan mitan pi gwo lavil nan globe, depase sou kontinan [[Nouyòk]] (16 milyon), [[Buenos Aires]] (13 milyon) , Rio Janeiro pou (12 milyon), oswa Los Angeles]] (10 milyon dola).
=== Ekonomi ===
Depi yo moute nan pouvwa ekonomi nò-ameriken yo nan 19e sièksyèk., yo nan peyi Amerik Santral ak Sid, ak tout zile yo, se anba enfliyans Etazini, dominasyon géostratégiquejewostratejik ki te relayéerelaye nan depandans ekonomik ak finansyè, depi nan fen nan Premye Gè Mondyal la, lè yo vin nan Nò kapital yo te ranplase yo kapital Ewopeyen. Sa yo envestisman yo ap dirije pito vin jwenn yo, pwodiksyon espekilasyon, li se matyè premye agrikòl (kafe Brezil ak Kolonbi; kawoutchou brésilienbrezilyen; kann antillaise ak péruvienne; cacao brésilien; koton Meksiken, brésilien ak péruvien; fwi twopikal nan Zantiy ak Amerik Santral, vyann pou Ajantin) oswa pwodiksyon minières (lajan ak étain pou [[Bolivi]], kwiv nan Pérou, nan Chili ak pijon, plon, ak Zen an fè nan Meksik, petwòl Venezyela ak nan Meksik). Sa a oryantasyon ekonomik a rann yo nan peyi Amerik Latin sitou frajil yo fluctuations mache, ak kriz 1929 yo te lòt kote, sitou afekte.
Nan absans yon endistri lokal pou transfòmasyon yo, yo te lontan depandu enpòtasyon byen manufacturés ki soti nan Amerik Dinò ak nan Ewòp. Depi nan fen ane 1930, pwogram industrialisation ak mezi protectionnismepwoteksyonis yo te mete sou pye, nan kad yon politik ranplase enpòtasyon, nan [[Meksik]], nan [[Brezil]], [[Ajantin]] nan ak nan Chili, si yo matyè premye jwe toujou yon wòl santral nan kat peyi a, yo pwodiksyon yo divès, benefisye de endistri ki lejè, men nan pri yon byen fò endettementandètman, pou tandans hyperinflationnistes ak san pou vrevrè mete fen pwoblèm agrè ak mizè anpil ti peyizan. Men, nan Amerik Santral konnen yon long peryòd kwasans ki te vre sispann avèk nan récession Mondyal kòmansman ane 1980 la ak kriz finansye a, pati nan Meksik nan 1982.
Anba injonksyonenjonksyon nan FMI, yo nan peyi Amerik Santral ak Sid yo te, nan vire nan ane 1990, mete plan rigueurrigè: rediksyon wòl Leta ak protectionnismepwoteksyonis, privatize, louvri a envestisman deyò, priyorite pou ekspòtasyon. Avèk yo, jan prensipal modèl yo, [[Chili]], ansanm sou-kontinan sid-ameriken ki fè kounye figi pou zòn émergentes. Si kriz la nan peso Meksiken (fini 1994) p'ap t propagée lòt peyi, nan 1998 yo ki t'ap Ris, ak Azyatik yo te gen, menm yo, nan répercussions sou ekonomi nan Eta sa yo, premye nan pini yo ekspòtasyon , dezyèm nan ravivant nan mefyans nan envestisè fè peyi yo émergentes. Gen lòt turbulencestwoub finansye yo ka rive tankou fanm ki mennen annan mwa janvye 1999 la bruskeman dévaluation nan Real brésilien, mennen yo nan yon pwòp ralanti kwasans nan tout rejyon. Men, depi 2000, pifò sa peyi ap resevwa yon lantman reprann sof chèf pou l 'li Ajantin ki deba nan yon kriz ekonomik grav anpil anpil koze gwo mouvman sosyal yo ak yon enstabilite politik okipe.
Yo PNB ki te rete nan paritéparite pouvwa achte yo trè disparatesdiferan : 1 150 dola entènasyonal pou Ayiti, yon peyi ki pi pòv nan lemonn lan, 12 590 nan Chili, ak 45 850 nan Etazini (2007). Peyi yo nan Sid yo gen yon revni ki rete plis pase twa (3) fwa pi piti pase an mwayèn, moun ki manm nan [[ALENA]] (Akò lib-echanj nò-ameriken, regwoupman depi 1994 Etazini, [[Kanada]], ak Meksik). Nan pre Komèsyal Latino-ameriken, yo bezwen pou contrebalancerkontbalanse pwa nan Etazini, yo te wè, jou : mache komen nan Amerik Santral (Costa Rica, Gwatemala, Ondiras, Nikaragwa, [[Salvador]]) ki fèt nan 1957, Asosyasyon pou lib-echanj Latino-ameriken (Ajantin, Brezil, Chili, Kolonbi, Ekwatè, Meksik, [[Paragwe]], [[Irigwe]], PérouPewou) nan 1961. Sa yo inisyativ yo intensifiées pandan ane 1990. Depi 1991, Brezil, Ajantin, Irigwe nan ak Paragwe gen pare pou mete sou pye yon Mache komen nan Sid ( Mercosur ).
Antre an vigè an 1995 ak pou yo louvri pou lòt peyi nan kontinan yo, li se yon repons ke ALENA yo tou kreye Gwoup twa ([[Kolonbi]], Meksik, VenezyelaVenezwela), Kominote andine (Bolivi, Kolonbi , Ekwatè, PérouPewou, VenezyelaVenezwela), ak Inyon douanièredouanyè ak komèsyal Kolonbi-VenezyelaVenezwela. Se Chili te asosye nan Bolivi an 1996, men mennen yo, bò kòt li, nan negosyasyon ak Kanada, Meksik ak Etazini nan espwa patisipe nan ALENA Fòs entegrasyon ekonomik nan sou-kontinan sid-ameriken yo dwe toujou konte ak pwa nan Etazini. Se konsa, pou ogmante yo enfliyans fas sa yo nan negosyasyon sou kreye an 2005 nan yon zòn lib echanj-Amerik (ZLEA) regwoupman tout Eta nan kontinan sof Kiba, Etazini sid-ameriken , anba impulsion Brezil - kote aspiratè nan konsolide l 'zòn enfliyans - yo te lanse nan lane 2000 yon pwojè zòn lib echanj-a, ki sanble tankou Etazini nan [[Mercosur]] ak Kominote andine. Tan, fenomèn dollarisation Piti piti nan Amerik Latin, pwosesis kòmanse nan ane 1970, kontinye ak desizyon radikal nan Ekwatè nan lane 2000 ak Salvador 2001 (abandone yo lajan nasyonal yo nan pwofi nan deviz ameriken) .
[[Kategori:Kontinan sou Latè]]
|
