Lang kreyòl: Diferans ant vèsyon yo

Yon '''lang kreyòl'''<ref>{{Cite web|url=https://semantics.uchicago.edu/kennedy/classes/sum07/myths/creoles.pdf|title=The study of pidgin and creole languages|website=University of chicago}}</ref> oswa '''[[ayisyen]]''' se yon '''[[lang natirèl]]''' ki vin fèt lè ou melanje plizyè lang pou yo vin fè yonn, nan yon ti kras tan, ak yon gramè fasil.<ref>{{Cite web|url=https://www.acsu.buffalo.edu/~jcgood/jcgood-JPCL.pdf|title=Typologizing grammatical complexities|website=University of Buffalo}}</ref>. Anpil fwa, se yon lang pidjin ki vin tounen yon lang apa. Konsèp lang kreyòl ta vle sanble ak konsèpt '''[[lang melanje]]''' oswa '''lang mix'''miks yo, epoutan, yo pa menm. Men poukisa yo pa menm ː<ref>McWhorter, J. H. (2005). Defining creole. Oxford University Press.</ref>:

# [[Gramè]] lang kreyòl yo stabestab, gramè a byen tabli, byen chita.

Nou pa konnen konbyen lang kreyòl egzak ki egziste nan mond lan. Men depi lanneane 1500 yo, genyen plis pase 100 lang kreyòl vin fèt. Pifò se lang ki fèt ak lang ki soti sou kontinan '''[[Ewòp]]''' yo, tankou lang Angle ak lang franse.<ref>"Creole – Language Information & Resources". www.alsintl.com. Archived from the original on June 20, 2017. Retrieved October 9, 2017.</ref>. Se paske nan periòdperyòd sa, lèzòm te vini ka fè pi bon bato. Lèzòm te vini aprann navige bato plis byen. Sa vini fè ke peyi nan kontinan Ewòp yo te nan sa yo rele '''[[Lajlaj pou Eksplorasyon'''eksplorasyon oswa '''Laj pou Dekouvri|Laj Eksplorasyon oswa Laj pou Dekouvri]]''' an, ak '''[[Esklavajesklavaj]] Atlantik]]'''.<ref>Linguistics, ed. Anne E. Baker, Kees Hengeveld</ref> lan, kote yo te ka ale lòt bò dlo pou vann oswa achte machandiz. Pou yo te ka fè komès ak moun ki pa pale menm lang ak yo, yo te vini fè yon lang ki plis fasil, plis senp pou yo kominike. Lang sa yo, yo rele yo '''[[pidjin]]''', yo sanble ak konsèp lang melanje yo. Men lè yo vini tabli, lè yo byen chita, lè yo stab, yo vin bay kategori lang kreyòl yo. Se pa sèl lang peyi sou kontinan '''[[Ewòp]]''' la ki fè lang kreyòl. Pou nou pran egzanp, genyen kreyòl ki fèt ak lang Arabarab ak lang Chinwachinwaz. Jounen jodi a, se '''[[kreyòl Ayiti]]''' ana ki gen plis moun ki pale. Se plis pase 10 milyon moun ki pale li, epi se premye lang yo aprann pale.<ref>"Haitian Creole at UVA and Duke". iwl.virginia.edu. Retrieved December 15, 2020</ref>.

== Konprann kreyòl nan yon kout je ==

Save yo kwè ke yon lang kreyòl fèt lè yon lan [[pidjin]] ke granmoun yo pale, pou dèzyèmdezyèm lang yo, vini tounen yon lang natif natal kote pitit yo, pitit-pitit yo vini pale pou premyè lang - yon fénomènfenomèn ke yo rele [[nativizasyon]].<ref>Lowenberg, Peter H. (1986). "Non-Native Varieties of English: Nativization, Norms, and Implications". Studies in Second Language Acquisition. 8 (1): 1–18. doi:10.1017/S0272263100005805. ISSN [tel:0272-2631 0272-2631]. JSTOR 44486848.</ref>.

Kèk save lang, '''[[lingwistlengwis]]''' yo, tankou Derek Bickerton, di ke gramè yon ''lang kreyòl A'' ta vle plis sanble ak yon gramè ''lang kreyòl B,'' olye li ta sanble ak gramè lang ki pèmèt li devlope an.<ref>Bickerton, Derek, 1983, « Creole Languages », scientific American</ref>

Se nan 500 lannelane ki sot pase yo nou wè anpil nan lang kreyòl yo parèt. Se paske nan tan tan sa yo, peyi Ewòp yo te devlope anpil teknoloji nan zafè bato ak navige sou lanmè. Sa te pèmèt yo laji, layite kò yo nan zafè komès ak lagè tou, nan sa nou rele '''[[Laj Eksplorasyon]]''' an. Pouvwa, pwisans sa yo te vini genyen an te pèmèt yo [[kolonize]] plizyè kote nan mond lan.

Pandan lontan, lang kreyòl yo pa te ofisyèl, pa te gen anpil moun ki pale yo si ou konpare yo ak popilasyon mond lan. Sa te fè ke yo te rabese lang sa yo, tankou dialèk ki pa gen menm valè ak lang ki pèmèt li devlope a. Pou tèt sa, anpil nan lang kreyòl ki te devlope nan koloni Ewopéyen yo disparèt. Men kounya, bagay yo chanje, van an vire. Lang kreyòl yo ap reprann plas yo, nan sosyete yo, kote moun pale yo nan tout nivo, nan tout klas. Epi tou, lingwist yo komanse plis enterese ak lang sa yo.<ref>DeCamp, David (1977), "The Development of Pidgin and Creole Studies", in Valdman, Albert (ed.), Pidgin and Creole Linguistics, Bloomington: Indiana University Press</ref>{{}}<ref>Sebba, Mark (1997), Contact Languages: Pidgins and Creoles, MacMillan, ISBN 0-333-63024-6</ref> Menm gen peyi ki rekonèt lang kreyòl yo an pou [[lang ofisyèl]].

LingwistLengwis yo kwè ke fenomèn ki fè kreyòl yo son fenomèn inivèselinivèsèl pou devlopman yon lang.<ref>Vennemann, Theo (2003), "Languages in prehistoric Europe north of the Alps", in Bammesberger, Alfred; Vennemann, Theo (eds.), Languages in Prehistoric Europe, Heidelberg: C. Winter, pp. 319–332</ref>, nenpòt ki lang, pa sèlman sa ki te fèt nan tan koloni Ewòp. Pa egzanp, Sigmund Feist fè yon propozisyon kote li di ke lang Germanikjèmanik yo ta fòme ak menm fénomèmfenomèm kreyòl sa.<ref>Feist, Sigmund (1932). "The Origin of the Germanic Languages and the Indo-Europeanising of North Europe". Language. 8 (4): 245–254. doi:10.2307/408831. JSTOR 408831.</ref>.

Kèk lòt spesyalisespesyalis, tankou [[Salikoko Mufwene]], kwè ke se pa menm sirkonstanssikonstans ki fè lang [[pidjin]] yo, ki fè lang kreyòl yo. Li di :

* Lang pidjin yo pa oblije vini avananvan yon lang kreyòl. Lang pidjin yo fèt nan yon '''[[koloni machann]],''' kote, moun ki pale lang pidjin nan pou li fè komès, li pale lang pa li nan lavi nòmal li. Lang pidjin nan se yon lòt lang pou li, sou tèt lang pa li ke li pale deja a.

* Lang kreyòl yo pa oblije evolye soti nan yon lang pidjin. Yo devlope plis nan '''[[koloni abitasyon]]''' yo'''.''' Sou koloni sa yo, ou te genyen seri de moun ki soti sou kontinan Ewòp lan. Pou yo peye vwayaj la, yo te siyen kontra pou yo te esklav pandan yon ti tan - [[kontra sèvis]]. Anpil nan moun sa yo pa te soti nan klas sosyal ki gen privilèj, yo pa te pale yon fòrm langaj de kalite, yon langaj standar. Lè Ewopeyen sa yo te mele ak esklav ki pa te soti Ewòp yo, kèk mo ak kèk karaktè lang esklav yo vin mele ak jan EwopéyenEwopeyen te konn pale an. Sa vin bay yon yon lòt lang ki vin diferan, alafwa de lang Ewopeyen an, ak lang esklav ki pa te soti Ewòp yo tou. Apre sa, Ewopeyen an ak lòt esklav, yo pataje lang tou nèf sa nan tout sitiyasyon, chak jou ki jou. Lang kreyòl la diferan de pidjin nan, nan sans sa, paske li se premye lang, lang prinsipal moun ki nan koloni an. Li pa itil sèlman lè pou yon moun kominike ak yon lòt klas moun ki sipiryè.<ref>Mufwene, Salikoko. "Pidgin and Creole Languages". Humanities.uchicago.edu. Archived from the original on 2013-06-03. Retrieved 2010-04-24.</ref>

== ListwaIstwa ==

=== Distribisyon geografikjewografik - ki kote lang kreyòl yo pale ? ===

Jan Ewopeyen yo te fè komès nan tan lontan, nan tan koloni yo kite tras li nan mond lan. Sa fè ke pifò lang kreyòl ki soti nan lang Ewòp yo, yo fèt nan zòn bò lanmen, kote [[Lekwatè|ekwatè]] mare sentiron li sou mond lan. Genyen lang kreyòl Ewopeyen sou kontinan [[Amerik]] lan, nan zòn lwès kontinan [[Afrik]] lan, nan zòn lwes [[End]], nan sidèstsidès kontinan [[Azi]], rive jis [[Endonezi]], [[Singapor]], [[Makaw]], [[Hong Kong|Ong Kong]], [[Filipin]], [[Malezi]], [[Moris]], [[Reyinyon]], [[Sechèl]] ak [[Oseyani]].<ref>Chambers, Douglas B. (2008-12-01). "Slave trade merchants of Spanish New Orleans, 1763–1803: Clarifying the colonial slave trade to Louisiana in Atlantic perspective". Atlantic Studies. 5 (3): 335–346. doi:10.1080/14788810802445024. ISSN [tel:1478-8810 1478-8810].</ref>

Si on gade istwa lang kreyòl yo, ou a va wè ke genyen 4 mòd kreyòl :

# kreyòl fòrfò yo

Klasificasyon [[fylojenetikfilojenetik]] yon kreyòl toujou lakòz pawòl anpil pawòl. Sa se paske pifò orijin lang kreyòl yo konplike. Epi tou, genyen problèmpwoblèm dokimentasyondokimantasyon an, kote lang pidjin ki vin bay lang kreyòl lan konn disparèt san li pa kite tras (tankou yon liv).

Pifò fwa yo, se yon seri de mo “poto mitan”, leksik lang lan, ak fòrmfòm gramè a ki pèmèt nou mete kèk lang kreyòl nan kèk klas fylojenetikfilojenetik. Men, mo lang kreyòl pa janm soti yon sèl kote, epi gramè yo orijinal. Pou tèt sa, li pa toujou fasil pou ou konnen ki lang-manman (lang ki bay baz ak blok pou li konstwi) yon lang kreyòl. Menm konsèp/kategori “kreyòl Franse”, “kreyòl Pòtigè”pòtigè” oswa “kreyòl Angle”angle”, tout spesyaslisespesyaslis yo pa dakò sou yo.

Mo substrat ak Supèrstrat yo itilize anpil lè de lang kominike. Men, yo plis fè sans lè sèlman lè nou nan kontèks [[akizisyon yon 2èm lang]] oubyen [[ranplase yon lang]], lè moun ki pale yon lang A (substratsibstra) wè li plis bon pou yo pale yon lang B (supèrstratsipèstra), paske li gen plis prestij. Rezilta yon evènman tankou sa yo se ke moun ki te pale ansyen lang lan (substrasibstra a) pral sèvi ak yon vèsyon supèrstrat la, nan kontèks fòmèl pou pi piti. Substrat la ka rete kòm yon dezyèm lang pou konvèsasyon enfòmèl. Lè nou gade kèk lang Ewopeyen (tankou etrusketrisk, Bretonbreton, ak Venetianvenesyen), nou ka wè enfliyans substra a sou jan moun yo pale a souvan limite, kote se sèl pwononsyasyon ak kèk mo prete ki rete. Substrate la ta ka menm disparèt tou san yo pa kite yon tras.

Li ra pou yon lang kreyòl jwenn statiestati ofisyèl. Sa fè ke moun ki pale yon kreyòl fin fòme ka vin santi yo oblije konfòme jan yo pale, epi kopye youn nan lang paran yo. Prosesis/fénomèm dekreyolizasyon sa a vin bay yon [[spektròm/kontinyòm lang kreyòl pale]] kote on jwenn anpil vèsyon kreyòl ak [[anpil koreksyon]] yo fè nan kreyòl la.

Men se pa tout moun ki dakò ak lide sa yo. (Tou profitepwofite gade [[konpleksite langaj]]).

Konparezon fylojenetikfilojenetik oswa tipolojik ki fèt pou lang lang kreyòl yo, pou wè jan yo sanble, pa bay menm rezilta. Lang kreyòl ki soti nan lang ki sanble, tankou lang Ewòp yo, souvan pi sanble ant yo, ke si ou gade yo ak lang kreyòl ki pa soti nan lang Ewòp yo (tankou Nubi oswa Sango). Kreyòl Franse yo, yo menm, yo plis sanble toujou ak lòt kreyòl Franse oswa lòt mòd lang Franse.

== Jenèz - fenomèn kryasyonkreyasyon lang kreyòl yo ==

== KontroversiKontwovès - koze kote sepesyalisespesyalis yo pa dakò ==

Lang peyi sa yo vin tounen lang klas dominan yo nan tout zile Karayib yo ([[lang angle]] nan peyi [[Jamayik]], lang franse ann [[Ayiti]], [[Matinik]], [[Gwadloup]]...) men laplipa moun nan zile sa yo kontinye pale yon varyete kreyòl ki gen laplipa mo li yo baze sou lang ansyen koloni a. Gen plizyè gwoup lang kreyòl. Kwak diferan moun ki pale kreyòl sa yo kapab pafwa konprann sa lòt ap di, lang kreyòl sa yo pa konpreyansib, sotinan yon zile ale nan yon lòt. Se gras a mo yo nou rive idantifye yo. Majorite mo lang kreyòl yo soti nan yon lang ewopeyen; pa egzanp, laplipa mo ki nan [[lang kreyòl ayisyen]] soti nan lang franse, laplipa mo ki nan [[kreyòl jamayiken]] soti nan [[lang angle]], men [[sentaks]], sistèm règ lang kreyòl yo diferan anpil de lang ewopeyen. Sou plan lengwistik, nanpwen anyen ki fè lang kreyòl yo enferyè devan lang ewopeyen yo osnon devan nenpòt lòt lang sou latè. Menm jan ak tout lang kretyen vivan pale, lang kreyòl yo reflete pwopriyete gramatikal inivèsèl ak devlòpman mantal tout lang kretyen vivan pale, keseswa lang angle, lang franse, [[lang chinwa]], [[lang arab]], [[lang swahili]], [[lang hindi]], [[lang quechua]], ekselatrye. Sou plan ideyolojik, lang kreyòl yo angaje nan yon gwo batay kont yon seri fòs nan sosyete kote moun pale yo ap fè tout sa yo kapab pou lang kreyòl yo pa leve kanpe. Malgre lang kreyòl yo se lang tout moun pale nan laplipa zile sa yo, genyen gwoup moun ki refize sèvi ak yo pou devlope alfabetizasyon osnon edikasyon. Dimansyon ideyolojik la pèdi anpil nan aspè negatif li te genyen pandan dènye 30 lane ki sot pase yo, men li kontinye ap kreye anpil pwoblèm toujou.<ref>« [https://web.archive.org/web/20160221193832/voicesfromhaiti.com/kreyol/professor-michel-degraff-se-pawol-nou-ki-mare-nou-ansanm/ Professor Michel DeGraff : Se pawòl nou ki mare nou ansanm] ». ''VoicesfromHaïti''. 22 me 2012. Konsève soti nan [http://www.voicesfromhaiti.com/kreyol/professor-michel-degraff-se-pawol-nou-ki-mare-nou-ansanm/ orijinal la], 21 fevriye 2016.</ref>

* SentlisiSent Lisi (Karayib)

== ReferansBibliyografi ==

[[Kategori:Lang kreyòl| ]]