Dèt

Ede nou soutni yon pwojè diksyonè kreyòl, yon kreyasyon lib :

Wiksyonè kreyòl

Dèt, Lajan yon moun gen pou li remèt yon lòt moun paske lè li te pran lajan sa a nan men moun nan li te pwomèt pou remèt li. Dèt la (pou laten debeo siyifi « devwa, sa ki gen dwa ak kèk moun ») se yon devwa (oubyen yon obligasyon) ki pou yon moun (debitè) a pabò yon lòt (kreyansye), oubyen yon echanj asenkwòn ant de (2) antite (moun, gwoup, antrepriz, Eta).

Si mo dèt la anplwaye li esansyèlman pou dèt yo ki finansyè, yon dèt se tou yon konsèp moral. Gen kèk dèt moral ki se enposib pou kantifye e pousa ranbouse li, pa egzanp lè yon moun sove lavi yon lòt moun. Dèt yo jwe yon wòl santral nan òganizasyon pou tout aktivite imèn, notanman ekonomik. Jeneralman, yon dèt pèmèt yon envestisman ki dwe amelyore pwodiksyon. Pa egzanp, yon Eta ka prete pou konstrui debann enfrastrikti tèlke debann wout ke, li espere, pral favorize echanje. Pi senpleman, yon peyizan ka demande ede vwazen yo pou defriche yon tè ke li appou atò kiltive. Jodi a, sistèm bankè a se yon mayon esansyèl pou ekonomi kontwòle emisyon pou monnen. An efè dèt yo se pa ke yon mwayen itilize pou metrize mas monetè : ajiste nan fonksyon pou kwasans, pou enflasyon an oubyen pou chomaj. Afen pou asire konfyans pou differans ajans ekonomik yo, dèt yo se ankadre pa dwa a. Ann dwa konsèp la pou dèt la fè pati pou dwa poutout obligasyon. Men dinamik yo konplèks pou dèt la se finalman pa twòbyen konprann e, malgre dwa a, li fè peze yon risk sèten sou ekonomi e pi jeneralman sosyete imèn. N pa ka fè abstraksyon pou risk yo deyo tankou meteyo e pou dimansyon psikolojik asosye nan pèsèpsyon pou avni, ki pou valè e ki pou risk pa zèt imen. Si ajan ekonomik yo pèdi konfyans nan avni oubyen kapasite yo a nan akonpli pwomès yo a, frajil ekilib ki efondre li.

Nan kontablite, yon dèt se yon pasif oubyen yon aktif, selon pwen an pou wè debitè oubyen kreyansye, kèk ladan yo echeyans lan e montan an konn fikse de fason presi. Nan sans sa a, dèt yo pou yon moun, de yon antrepriz, de yon peyi oubyen de yon enstitisyon se ansanm debann sòm ke li oubyen li apdwe peye pou ranbouse pa egzanp debann kòbprete ke li gentan kontrakte lakay yon bank, pou regle debann chaj ke l'I gentan angaje (fakti nan peye, abònman, prim asirans...) oubyen ki li se enpoze (enpo...).

Istwa

atik ki pale anlè sa tou: istwa dèt piblik

Istwa dèt la se pi ansyèn ke sa monnen an : atò ke premye pyès date depi rèy Gijès anviwon 700 av JC, yon sistèm ekonomik baze sou dèt la se devlope spati sivilizasyon Sumer, 6000-3500 av JC.

Antikite

Sivilizasyon Sumer, 6000-3500 av JK, gentan devlope yon sistèm pou dèt la, fòm dèt la ki pi ansyèn konnen jodi a. Nan sistèm prè sa a e pretekòb sa a, peyizan yo te andete pi souvan nan pri libète yo a e de sa timoun yo a, sèvitid souvan sèl posiblite pou ranbouse dèt yo a. Pou jere sistèm sa a, wa simeryen yo te dispoxe pou dwa amnisti, anile regilyèman ansanm dèt yo e debann sèvitid asosye yo. N retwouve eritaj sistèm sa a nan lalwa pou Jibile ki pou ansyen Izrayèl (Levitik 25:10). Li se tou prezante nans Neksoum women.

Mwayen Aj

Repiblik yo e site italyèn pou Mwayen Aj e nan Renesans lan fè pami premye Eta nan konstrui li avèk emisyon pou dèt la, monti yo. Monti yo se, nan Mwayen Aj e nan Renesans ann Itali, yon ekivalans detout obligasyon. Tip pou fon sa a egziste ankò sou fòm nan poutout Mont-pyete.

An 1262, site Veniz reyalize premye emisyon pou dèt sou fòm pou « monte », le Monte vecchio, swivi an 1482 pou Monte nuovo e an 1509 pou Monte nuovissimo. Ann 1343, Perruzi, bankye floranten yo, fè fayit aprè defo a ki pou Édouard III d'Angleterre. An 1347, dèt yo pou site pou Florence se regwoupe nan yon fon, « Mont konmen », montay pou dèt ke vil se nan enkapasite pou ranbouse yo a. To yo se fikse a 5 % e dèt kapab echanje tankou nenpòt ki byen. Mache sa a se trè volatil, 5 % pou dèt piblik la ki ka echanje chak (ref Pezzolo). Nan fen XIVe syèk, pou fè miltiplikasyon konfli yo avèk lòt Eta, vil la miltipliye emisyon yo ki pou dèt. Tikras pa tikras richès la transfere li bòkot pi rich yo, sa a ki gen yo plis prete nan vil-la. Ann 1352, 2 % ki pou Floranten yo posede 25 % ki pou tout richès yo ki nan vil-la, ann 1404 pi rich yo fè akimile 42 % nan tout richès yo. An 1427, transfè richès yo soumi ak yon enpozisyon inegal ki pa al san difikilte, an 1378 travayè yo ki pou tekstil yo, syonpi, revòlte yo yo menm. An 1427, rantre yo yo menm lajan ki pa te sifi menm pou ranbouse dèt... 86 % monti yo pa te pou 10 % Floranten yo, tandiske 71 % pou foye yo pa te kenbe.

An 1407, nan Jèn, pi enpòtan kreyansye yo ki pou vil la kreye la Casa di San Giorgio, yon antrepriz miltinasyonal anvan lè. Abandone pou pizanpli jesyon pou revn fiskal yo e douanye yo bay kreyansye yo, repiblik Jèn pèdi yon gwo pati ki pou lejitimite li e ki pou pouvwa li. Site a se atò jere prensipalman pa e pou enterè prive pou loligachi posede Casa di San Giorgio.

Tradiksyon

• Lòt kreyòl:
• Franse: dette
• Angle: debt
• Alman: die Schuld
• Panyòl: deuda

Etimoloji

Istwa mo sa

Gade tou

• Sèvitid pou dèt