Diskite:Istwa Ayiti

drapo ayisyen

diskisyon anlè JKA

Nou gen yon drapo tankou tout pèp

18 me 2003, n ap selebre 200 zan depi drapo a te kreye, nou pa kapab kite l pase san nou pa pataje ak zanmi nou yo sa nou te chèche konnen sou drapo a. yon drapo, dapre doktè Ati Oli “se yon dra. Menm jan moun kouvri pou l pa frèt, menm jan moun kouvri pou l kapab dòmi, pou l kenbe tanperati kò a, se menm jan tou yon drapo se yon dra ki kouvri yon pèp”. Si drapo se yon dra ki kouvri yon pèp, dra sa a pa dwe fèt nenpòt ki jan epi li pa dwe koud ak nenpòt fil. Pandan n ap eseye selebre 200 zan drapo a, ann antre nan verite a, bliye tout manti, tout move zak ki fèt kont drapo Desalin nan pou n ka chèche vrè drapo nou te genyen lontan an. Si nou antre nan istwa nou, pou n fouye zo nan kalalou, nou jwenn Desalin te kreye yon drapo. Selon kèk istoryen drapo sa a te kreye 18 me 1803, gen sa ki di se nan mwa fevriye 1803 li te kreye. Ki drapo?

200 zan ki drapo, pou ki pèp?

Malgre tout diskisyon k ap fèt sou koulè drapo a, oubyen yo di li ble e wouj oubyen yo tande l nwa e wouj. Diskisyon ap fèt pou sans drapo a, èske li vètikal oubyen orizontal. Men jis jounen jodi a, èske drapo ki nan peyi d Ayiti jodi a se Desalin ki te kreye l? Se yon bagay ki mande tèt frèt, ki mande anpil bòn volonte pou wè kote verite a ye. Kidonk anpil rechèch dwe fèt, e rechèch yo dwe fèt san prejije pou n kapab dekouvri drapo pèp ayisyen an.

Yo rekonèt yon peyi selon drapo li

Yon drapo se yon gwo senbòl, men malerezman gen anpil moun ki pa konprann sa. Se yon senbòl anpil moun konprann yo kapab jwe ak li, e fè polemik avè l. Poutan yon drapo se yon senbòl verite, yon verite moun pa kapab kache. Gen anpil pwoblèm ki poze lè n ap pale sou drapo a. Ane sa a, lè n ap selebre 200 zan kreyasyon drapo a, fòk nou eseye antre nan nannan kesyon an, pou n pa rete nan vye polemik politik fènwa ki p ap mennen nou okenn kote.

Men anvan nou pale sou drapo a, gen anpil reyalite pou nou ta rive touche tankou :

Reyalite Desalin nan:

Premye kote drapo a te pran nesans se nan tèt Desalin, se nan lespri Desalin. Desalin se papa peyi a, se li menm ki papa drapo a. Yon drapo se pa tout moun ki ka fè l. Gen sa nou kapab rele yon “òm drapo”. Se yon moun ki gen kont kapasite, kont fòs mantal, kont fòs nan konsyans li pou l esprime li anvan l fè yon drapo. Paske fè yon drapo se pa annik pran de koulè twal kole ansanm epi ou di se drapo. Desalin pa t fè drapo a kon sa. Desalin te pran anpil gwo responsablite, li te pran anpil gwo desizyon pou l bay endepandans, pou l te kreye drapo a.

Reyalite rasyal la: Nou sou yon tè kote se pa nou menm ki te premye okipe l. Se yon tè kote se ras endyen, ras po wouj ki te premye okipe l. Kòm nou tout konnen se Kristòf Kolon ki te rele ras sa a yo endyen paske li te konprann se endyen yo te ye. Kidonk drapo a dwe reprezante ras sa a tou. Dapre tout rechèch ki fèt, lè kreyasyon drapo a Desalin te panse ni ak moun wouj yo ni ak moun nwa .

Reyalite senbolik la :

Yon senbòl se siy yon pèp dwe bay anpil valè, se yon imaj pou yon pèp chèche konprann sans li. Lè sa a nou kab poze tèt nou kesyon poukisa tèl drapo gen tèl sans? Poukisa Irak gen tèl drapo? Poukisa Ejip gen tèl drapo? Poukisa drapo Irak sanble ak drapo Irak genyen yon ekriti ak 3 zetwal epi nan drapo Ejip la se yon Èg ki genyen?

Istwa drapo a: Premye nèg ki t ap batay yo, se avèk drapo franse yo te konn batay. Sa te vin fè blan franse yo panse esklav yo t ap batay pou libète men yo pa te vle endepandan total kapital. Franse yo te kòmanse ap fawouche esklav yo anpil pou sa. Nou konnen si yon pèp ap goumen tout bon, si yon lame ap kontre ak yon lòt lame, fòk yo chak gen drapo pa yo. Drapo Franse yo pa te ka drapo ansyen esklav yo. Desalin, Petyon te reyini ak bann ofisye lame endijèn yo, yo te deside pou yo bay lame yo a yon drapo ki rele yo chèmèt chèmètrès. Desalin rache moso blan ki te nan mitan drapo fransè a, li kole ble a ak wouj la. Depi jou sa a, Ayiti te gen yon drapo tankou tout peyi. Se nan sans sa a nou vin wè premye drapo lame endijèn yo te ble e wouj ak bann vètikal. E drapo sa a te gen kòm deviz “libète oubyen lanmò”. Gen anpil nan istoryen yo ki dakò ak sa. Nou vin konstate drapo a te la depi anvan kongrè ki te fèt nan mwa me 1803 nan Akayè.

Eske te gen yon drapo ki te kreye nan Akayè?

Nan tout rechèch nou fè nan liv istwa peyi a, pa gen okenn dokiman ofisyèl, ni prive ki di te gen yon kreyasyon drapo ni konsekrasyon nan Akayè, se te pito yon prezantasyon ki te fèt pandan kongrè mwa me 1803 a. Men gen anpil liv istwa ki fè nou konnen nan lannwit apre kongrè a, lame endijèn nan ki t ap soti Akayè pou ale Leyogàn te kontre ak yon ti bato lagè, e bato sa a te atake lame endijèn nan. Men nan bato lame endijèn nan se te yon drapo koulè nwa e wouj ki te ladan l. Apre kongrè a lè lame endijèn nan t ap batay ak lame fransè a pou li te ka pran vil Jakmèl se te yon drapo nwa e wouj ki te nan men lame endijèn nan. Sa fè dapre konklizyon nou jwenn nan liv Madan Odèt Wa Fonbren nan, Desalin te vin chanje drapo endepandans la swa 18 me 1803, swa 18 me 1805. Selon kèk istoryen toujou, se pandan yo t ap kouwonnen Desalin anprè avi nan mwa oktòb 1804, li vin adopte drapo nwa e wouj la.

Konbyen drapo Desalin te kreye? Dapre kèk liv istwa d Ayiti Desalin te kreye de (2) drapo. Youn pandan lagè endepandans la ki te ble e wouj, men yon ble ki atire sou koulè nwa. Yon lòt apre endepandans ki se nwa e wouj tou de nan sans vètikal. Men sa nou ta dwe kenbe nan tèt nou , drapo endepandans la te ble e wouj. Doktè Oli fè konnen koulè yo enpòtan anpil nan kreyasyon drapo a. Lè yo di tèl koulè ble, se yon bagay ki enpòtan anpil paske koulè a gen yon nimewo nan laboratwa chimik.

Ki drapo yo te adopte an 1807? Apre lanmò Desalin, Petyon te retounen ak koulè drapo endepandans, ki te ble e wouj men ak bann orizontal. Sou drapo ble e wouj la, yo vin ekri yon deviz : se "linyon ki fè fòs nou” [ an bonjan Kreyòl: men anpil, chay pa lou; ndlr ] sa vle di toutan nou mete tèt ansanm, n a toujou fò… selon mesye Janklod Cheri ki se yon jounalis, yon ekriven, yon atis, “Petyon pa te gen okenn dwa pou l te vin mete koulè blan nan drapo a menm si se te pou l te desinen zam yo ak pye palmis ki nan drapo a. Se sa ki fè gen anpil moun ki di se pou Petyon te fè Fransè yo plezi ki fè li te vin mete koulè blan sa a nan drapo a. paske se pa Petyon ki papa peyi a, se Desalin. Se Desalin ki te deside al kot Petyon pou l di : “annou fè lagè sa a.”Se Desalin ki te vle marye pitit li ak Petyon. Se Desalin ki te gen yon konsyans revolisyonè ki fè revolisyon an abouti.

Anri Kristòf te adopte koulè nwa e wouj la tou nan nò peyi a. N ap fè remake tou si Kristòf te domine tout peyi a pa t ap gen pwoblèm ble e wouj la, men kòm Petyon, li menm, t ap dirije nan lwès, li te kenbe ble e wouj paske li pa t gen dwa gen nwa e wouj tou, piske se te 2 repiblik ki te genyen nan epòk sa a. Prezidan Franswa Divalye te reprann drapo nwa e wouj la nan ane 1957 ak bann vètikal men li genyen desen palmis la ak zam yo ladan menm jan ak sa Petyon te kreye a sèlman Divalye te retire bonè a ki te nan drapo a.

Ki sa yon drapo reprezante pou yon pèp? Yon drapo se premye senbòl yon pèp. Se li menm ki kapab kenbe nanm pèp la je louvri pou l defann tèt li, pou l defann tè a, pou l defann patrimwàn li. Kidonk si nan senbòl sa a, si nan imaj sa a deja gen manti, ebyen se nan manti n ap naje e manti pa janm mennen okenn kote sinon nan fènwa. Yon moun kapab bati anpil bèl bagay sou laverite men yon moun pa kapab bati anyen sou manti paske twou manti pa fon.

Wozilya Franswa

Jounal Bon Nouvèl - Me 2003

Istwa

Menm JKA a :

ISTWA KOUT PEYI DAYITI

Jeyografi

Ayiti Jounen Jodiya se pati Lwès zile ke Amerendyen natif-natal yo te rele Ayiti, Kiskeya osinon Boyo a. Lè kolon panyòl vin mete men sou zile a nan finisman 15èm syèk la, yo bal’ non Ispanyola (Hispaniola). Non Ayiti a, ki vle di tè ki gen anpil mòn, vin retounen nan kòmansan 19èm syèk la apre leve-kanpe ki te demantibile fondasyon esklavaj kolon franse te tabli depi plis ke yon syèk la. Ayiti ap kalinda nan vwazinaj twa peyi nan karayib la: Dominikani sou lamen dwat pati lès; Kiba nan pozisyon nòdwès; epi Jamayik li menm ki nan Sidwès. Gòlf Lagonav la bay peyi a fòm yon bouch krokodil ki rete gran-ouvè, avèk zile lagonav nan mitan k’ap fè l’ filalang.

Abitan Peyi-a

Ayiti genyen apeprè 8 milyon moun efraksyon ki peple l’. Nan uit milyon efraksyon an, gen yon afè yon milyon konsa k’ap chèche lavi nan peyi Lòt Bò dlo, ak yon lòt milyon edmi ankò ki gonfle nan Pòtoprens, Kapital peyi a ak ozalantou vil la. Pifò moun sa yo se pitit-pitit Lafrik-ginen. Rès ti ponyen an se yon melanj milat, Kèk desandan Ewopeyen ak Mwayennoryan. Fransè se te sèl lang ofisyèl peyi a depi apre endepandans malgre ke se te de twa grenn moun konsa-konsa ki te pale l’ byen. Pa gen twò lontan nan ane katreven yo ke gouvènman Ayisyen vin deklare Kreyòl ofisyèl tou. Kwak sa fransè toujou rezevè pou kèk Laparad ak palemwadsa entelektyèl espesyal. Sa rete yon mistè pou kèk zanmi-Kanmarad eklere dèske depi preske 2 syèk edikasyon fèt an franse, yon lang etranje. Pifò moun nan peyi a (apeprè 75 a 80%) iletre. Pa gen ase lekòl nan peyi a; pi fò nan ti sa ki genyen yo se pote yo pote non lekòl; swadizan program alfabetizasyon yo pa janm bay okenn rezilta serye.

Zafè sante menm se pa pale. Sèvis medikal oubyen sanitè preske pa egziste konpare ak gwosè popilasyon an epi kondisyon moun ap viv la.

Pèp la ap depafini anba grif malnitrisyon. Mikwòb ak tout kalite maladi tribò-babò.

Kilti ak Relijyon

Relijyon ofisyèl peyi a se katolik, relijyon kolon an te fòse esklav yo adopte a. Pwotestan te kòmanse fofile kò yo angranpanpan depi lè Ameriken te vin tabli koloni pa li nan kòmansman 20èm syèk la jiskaske yo vin ap fleri nan tout rakwen peyi a. Men, menm si se katolik k’ap fofile ofisyèlman menm si pwotestan ap vale teren, yo pa janm ka rive derasinen osnon menm brannen, tout bon vre, lafwa ke majorite pèp la mize nan vodou. Vodou se relijyon natif-natal ke esklav yo te fòje nan sikonstans difisil ke yo te fè fas nan koloni an. Li gen ladan yo melanj plizye relijyon (nanchon) Afriken ak kèk pratik ansanm ak kwayans relijyon katolik. Tandiske relijyon katolik neglije kò fizik fidèl li yo pou l mete aksan sou siperyorite nanm yo devan granmèt la, Vodou wè maryaj kò fizik ak bonnanj (nanm) kòm yon nesesite. Yon egzanp ki byen klè sèke, seremoni relijye nan Vodou pa fèt san dans. Yon lòt diferans ankò sèke katolik se yon relijyon tou ki pi konsantre sou zafè espirityel, tandiske vodou gen yon aspè tretman ki mache men nan lamen ak kesyon espirityel la. Vodou te kòmanse pran fòm li genyen kounye-a depi nan mitan 18èm syèk la. Men li sibi anpil tribilasyon anba otorite Legliz katolik, pwotestan, kèk gouvènman Ayisyen. Nan epòk dezyèm gè mondyal la, sou prezidan Eli Lesko, dènye gouvenman milat depi okipasyon amerikèn nan, te gen yon kanpay Rejete ki te sòti pou derasinen vodou. Pèp la te reyaji nan fason li epi vodou te kontinye ap fonksyone pi rèd.

Mizik

Gen plizyè kalite mizik ki boujonnen sou tè dAyiti. Nan ane 1940 ak 1950, nou jwenn yon kalite mizik popilè ki mete ansanm estil ki soti nan lòt peyi.

Amoni liy van yo plis sonnen menm jan ak pa “Big Band” jazz ameriken yo ak yon gwo enfliyans kiben kèkfwa. Ritm ak melodi yo plis sanble ak mizik afrikèn. Kounye a se sèlman youn ou de okès Ayisyen ki kenbe mizik tradisyonèl la. Yon gwoup Jèn vini mete sou pye yon mòd mizik ki rele Konpa Dirèk. Yo senplifye mizik tradisyonèl la, yo ralenti ritm mereng dominiken an epi yo bay Jenès la yon fòm ki pi fasil. Malgre sa li te toujou gen resablans ak mizik Afriken. Nan menm ane swasant yo ankò konpa a vin change. Gwo okès yo vin diminye epi Mini-Jazz vin pran kòn nan. Youn nan mak Fabrik mini-Jazz la sèke li te jwe ak de twa grenn enstriman sèlmam, tankou Rock-an Roll Ameriken nan ane 50 yo te fè. Akonpayman gita nan konpa swasant la te vin enpotan anpil. Li sanble tankou de gout dlo ak akonpayman gita Afriken an.

Anplis de kalite mizik sa yo, nou jwenn mizik folklorik tankou nan tout peyi. Mizik sa a chante lajwa, li denonse problèm sosyal, li preche kouraj, lonè ak respè. Se yon tradisyon Afrikèn vivan, lè w’ap tande melodi ak ritm mizik folklorik Ayisyen. Nan Mizik sa a vin pran yon gwo elan nan 10 dènye ane yo. Yo vin ajoute enstriman, yo retire l’ anba tonèl mete l sou gran pòtay, yo retire l’ deyè lantiraj mete l’ sou mache piblik. Yo rele l’ “Rasin”

Dans

Dans pwofesyonèl se pa yon bagay ki devlope anpil nan kilti Ayisyèn. Men Ayisyen renmen danse anpil. Pi fò Ayisyen aprann danse pou kont yo; anpil ladan yo imite pa granmoun jis yo vin fò. Dans ki pratike nan fason profesyonèl se dans folklorik. Dans sa a gen anpil egzijans; li gen règleman ke kavalye yo dwe konnen ak respekte. Li mande anpil pratik epi moun pa ka enprovize fasil. Se tankou bale Ewopeyen an oubyen Jazz Ameriken an. Ritm yo sòti nan kilti vodou a epi yo egzije mouvman ki trè konplike pafwa. Sou kote dans folklorik nou jwenn le-uit (oubyen kwaze-le-uit). Dans sa a se dans granmoun lontan; li prèske fin disparèt. Anpil moun ki nan karantèn ak senkantèn pa menm konnen li. Li gen anpil resanblans ak dans nan pati lwès Etazini yo rele “Square dancing nan”. Ladan li kavalye yo dwe suiv direksyon yon moun k’ap kòmande. Dans ki mwens fòmèl se dans konpa. Dans konpa se yon dans afro-laten. Li pati tankou yon mereng, men sèlman li pi dousman. Sou kote tout sa, Ayisyen danse woumba, salsa, mereng, vals, tango, tchatchatcha tankou sa fèt nan anpil peyi Amerik Latin nan.

Ekonomi

Ayiti genyen yon ekonomi ki pachiman. Se yon melanj sistèm feyodal ak yon sistèm kapitalis ki sou kontwòl gwo pisans entènasyonal yo, tankou Etazini. Depandans sa a fè prodiksyon nasyonal la fèb anpil. Pi fò byen Ayisyen konsome soti nan peyi etranje. Teknologi ki itilize nan kilti latè se menm sistèm mwayennaj la: wou, pikwa ak manchèt. Debwazman san kontwòl kreye ewozyon, ewozyon menm pouse peyizan yo al cheche lavi Pòtoprens, Kapital peyi a. Lè yo rive Lavil, yo pa jwenn travay piske, endistri li menm li pa devlope nan pwen pou l anboche moun sa yo. Kidonk yo gaye nan tout rakwen Kapital la ap monte desann, fè ti komès initil, pou twonpe sitiyasyon chomaj la k’ap ravaje popilasyon an.

Avèk sektè touris yon ti kòb te konn antre, men avèk dezòd sou sèn politik la sa vin desann a zero. Depi kèk tan, yon sitiyasyon ki rete make popilasyon an akoz lamizè se popilasyon nan mòn nan k’ap vide lavil epi popilasyon lavil pati nan peyi etranje. Malgre promès gouvènman yo ak swadizan efò yo, okenn progrè serye poko janm fèt.

Yon Kout flash sou istwa politik peyi a:

Tout zile Ispanyola a te anba men Lespay depi nan fen kenzyèm syèk la (1492). Se jis nan finisman 17èm syèk la (an 1697) apre yon rale-mennen-kase ki te rive nan yon antant ke Lafrans vin okipe 1/3 nan pati Lwès zile a. Kolon franse yo te fè nèg Lafrik vin bourike pou yo nan chan kann, kafe ak kakawo. Rive nan mitan 18èm syèk la, Lafrans te gen tan fin mare yon richès malelve sou do esklav yo. Men lè yo rive nan fen 18èm syèk la, “Abraham te di sètase", esklav yo te leve kanpe pou yo chavire kabrèt malè sa a ki t’ap kraze zo yo epi detounen lespri yo a. Se konsa an 1803 deblozay la te pete, kolon yo te oblije rache manyòk yo. Direksyon peyi a te vin nan men ansyen esklav natif natal yo.

Nasyon an vin tonbe nan men nèg ki manke edikasyon politik, ki pat gen yon pwojè sosyete byen kalkile apati premye janvye 1804.

Nan plas sistèm esklavajis la, yo tabli yon sistèm feyodal. Tout lidè ki te goumen pou endepandans yo te vle vin chèf Leta yon sèl kou. Yo te refize kole zepòl pou avansman peyi a. Kòm rezilta, nasyon an te vin divize an 3 Repiblik. Pwoblèm peyi a ap anpire, ekonomi an an debandad, pa gen lekòl, pa gen lopital, okenn plan yon gouvènman efikas pa janm trase. Anbisyon pou rive nan pouvwa a se te sèl objektif politik ki te toujou kache dèyè gwo slogan progrè ekonomik, refòm agrè, pwogram devlopman. Wi, te manke jefò pou bagay yo vanse, men fòk nou ajoute ke okenn gwo peyi pat janm vle lonje lamen bay jenn nasyon an ki tap brete, tatonnen, tchitchile nan yon tatalay pwoblèm pil-sou-pil. Yo te twouve se manke dega pou esklav ouvè je yo sou mèt yo jis yo rive pete chenn madichon an.

Peyi a travèse tout 19èm syèk la san okenn baz devlopman jiskake pandan 1è gè mondyal la Etazini vin mete abse sou klou. Sikonstans yo te propis pou Etazini. Lòt peyi gwo-ponyèt yo te okipe ap goumen an Ewòp epi gouvènman Ayiti yo menm pat ka rete fin fè manda yo. Etazini fofile kò li e se konsa li vin tabli koloni pa li an 1915. Okipasyon an te dire 19 an. Yo chwazi milat sèlman pou gouvène; yo mete nèg nwa sou kote. Kwak yo te ale an 1934 se jis 1946 afè milat sèlman an te vin sispann. Yo te toujou rete dèyè rido a ap telegide politik Ayiti. Yo antrene lame pou fè koudeta. Jis jounen jodi a yo toujou an favè yon gouvènman Ayisyen k’ap fè maskarad demokratik men ki ofon bay pèp la yon bwa long diktati pou l’ kenbe.

Tèks Lyonel Primé