Konjigezon (gramè)

Konjigezon se, nan lang flèksyonèl, flèksyon nan vèb, sa vle di varyasyon fòm nan vèb selon sikonstans. Flèksyon vèbal opoze avèk flèksyon nominal (flèksyon nan non), rele deklinezon.

Konjigezon vèb correr (kouri nan panyòl) anplwaye pèsòn, nonm, tan (isi twa tan), vwa, mòd e aspè (isi aktif, endikatif e inakonpli).

Jeneralman, konjigezon fèt selon trè gramatikal kòm :

• pèsòn ;
• nonm ;
• jan ;
• tan ;
• vwa ;
• mòd ;
• aspè ;
• mouvman asosye, pami lòt posiblite.

Ansanm fòm nan vèb la menm konstitye paradigm li.

Konjigezon : yon tèm avèk plizyè sans

« Vèb la se yon mo ki konjige li, sa vle di ki varye nan mòd, nan tan yo, nan vwa, nan pèsòn e nan nonm. »

Tèm konjigezon an deziyen varyasyon yo mòfolojik pou vèb yo endike tan an, men tèm sa a siyifye tou ansanm kategori vèbal kòm mòd la, aspè a, vwa a, pèsòn e nonm. Se vrè ke vèb yo pran trè fasilman mak yo ki pou pèsòn nan e ki pou nonm lan pa egzanp. Menm jan, karaktè a konpoze debann tan konpoze yo ki defini poutan kèk tiwa vèbal « konjigezon » (dikdantan, elt.), se yon endis pou aspè (aspè akonpli/pa-akonpli) e absoliman pa pou tan.

Divèsite nan tout mak ke pote vèb yo pèmèt pou sa ki pran tèm konjigezon nan aksèpsyon li lan ki pi fidèl etimolojikman, nan konnen ansanm mak vèbal yo (nan laten conjugo, « mete (vèb la) anba jouk (pou yon mòfèm tankou tèminezon oubyen oksilyè) ».

Byenke nosyon konjigezon gen sans sèlman nan lang flàksyonèl yo, vèb se tou pati yon diskou, asosye avèk mak pou tan yo, pou mòd, pou aspè, elt, ki eksprime li soufòm patikil, prefiks, sifiks oubyen enfiks. Sa ki fè diferans ant mak yo e sa ki pou konjigezon, montre ke premye yo konsève semantik yo a ki pwòp atò ke yon sèl mak pou konjigezon ka konbine plizyè enfòmasyon. Tankou nan nou tout manje, nou konnen ke tout endike premye pèsòn pliryèl ki pou endikatif oubyen pou enperatif prezan san ke li ta ka posib pou izole nan tout yon mòfèm ki te ap reprezante sistematikman pliryèl, yon lòt ki te ap reprezante sistematikman 1e pèsòn, elt.

Avètisman: pa tradui mo pa mo dènye fraz yo: eksplikasyon yo pou yon egzanp an franse (nous mangeons) pa aplike kòm sa yo pou egzanp la tradui nan kreyòl (nou manje).

Egzanp senp an kreyòl ayisyen

Fòm « referans » yon vèb se sa nou rele pakafini (pi egzak 'pakafini prezan) ; ann pran pou egzanp vèb « manje ».

Si nou dekri yon aksyon ki tanmen, nou itilize yon tan ki rele « prezan pou endike a », e fòm lan ki pou vèb la depann de relasyon an lokitè a, sijè vèb la (pèsòn) e nonm pou sijè :

• lokitè a pale de li menm : 1e pèsòn pou sengilye, mwen manje »
• lokitè a pale avèk yon lòt moun : 2yèm pèsòn pou sengilye, « ou manje »
• lokitè a pale avèk yon lòt moun (oubyen gwoup) pou yon twazyèm moun : 3yèm pèsòn pou sengilye, « li manje»
• gwoup la ki pou lokitè yo pale de li-menm : 1ye pèsòn pou pliryèl, « nou manje »
• gwoup lan ki pou lokitè a pale (poliman oubyen non) avèk yon lòt gwoup oubyen poliman avèk yon moun : 2yèm pèsòn pou pliryèl, « nou manje »
• gwoup ki pou lokitè a pale ak yon lòt moun (oubyen gwoup) ki pou yon twazyèm gwoup : 3yèm pèsòn pou pliryèl, « yo manje »

Si aksyon an se pou li fini, revolye e ke li se pa similtane ak yon lòt aksyon pou resi, nou itilize dantan senp : « li nèk manje ».

Note : egzanp lan vle li senp e se pou sa li pa konplè ; nou pa antre nonk nan sibtilite yo, pa egzanp abandon pou dantan senp nan lang oral. Gade tou atik detaye ː Mòfoloji vèb ayisyen