Wikipedya

Koudeta ayisyen an 1991

Koudeta ayisyen an 1991 la te fèt 29 septanm 1991, lè prezidan Jean-Bertrand Aristide, eli uit (8) mwa pi bonè nan eleksyon jeneral ayisyèn 1990-1991 la, yo te depoze pa Fòs ame Ayiti. Ofisye militè ayisyen, prensipalman Jeneral Lame Raoul Cédras, Chèf Etamajò Lame Phillipe Biamby ak Chèf Lapolis Nasyonal, Michel François te dirije koudeta a. [1] Aristide te voye nan egzil, lavi li sove sèlman pa entèvansyon an diplomat ameriken, franse ak venezwelyen. [2]

Istorik

modifye

Eleksyon ayisyèn an 1990 te konsidere lajman [pa ki moun ki ?] kòm premye eleksyon demokratik la nan istwa Ayiti a. Aristide, yon prèt katolik popilis women an, te kandida ki pi kontwovèse nan pati li, Front Nasyonal pou Chanjman ak Demokrasi (FCND). Li te youn nan figi legliz sèlman pou pale kont represyon pandan ane Duvalier yo. Sepandan, akòz popilarite Fanmi Lavalas popilis li ("inondasyon an" an kreyòl ayisyen), ki te defann itilizasyon lejislasyon ak mobilizasyon popilè pou refòm ekonomik, yon fen koripsyon, ak jistis pou viktim yo nan militè ayisyen an ak Tonton Makout, li te resevwa majorite vòt la, avèk 67.5%.

Malgre gen sipò popilè, tranzisyon pouvwa a te wòch. Platfòm politik Aristide te menase pouvwa kèk elit ayisyen, espesyalman moun ki te sipòte diktati fanmi Divalye.[3] Prensipal opozisyon Aristide te genyen nan lame ayisyen an, sou kiyès li te eseye ranfòse lwa konstitisyonèl ki pa t janm respekte li. Lwa sa yo enkli separasyon polis la nan lame a ak plasman ki vin aprè li yo anba Ministè Jistis la kòm byen ke jijman nan abi militè kont sitwayen pa militè yo, lè yo te vle di ke yo dwe te eseye nan tribinal sivil yo.[4]

Dwat ayisyèn an mobilize an repons a mouvman Lavalas la. Yon tantativ koudeta kont Aristide te pran plas sou 6 janvye, anvan menm inogirasyon li a, lè Roger Lafontant, yon lidè Tonton Makout anba Duvalier, te sezi prezidan pwovizwa a Ertha Pascal-Trouillot e te deklare tèt li Prezidan. Aprè gwo kantite sipòtè Aristide yo te plen lari yo nan pwotestasyon ak Lafontant te eseye deklare lwa masyal, Lame a kraze sous koudeta a. Pwosè Lafontant te zafè tèt chaje, menm jan li te resevwa yon santans lavi sou rekòmandasyon Aristide, pandan ke kondanasyon maksimòm lan te fikse a 15 ane.[4] Sa a ogmante mekontantman sipòtè Duvalier ak rejim Aristide la.  

Sou 27 septanm 1991 Aristide te bay yon diskou ke kritik kwè defann pou sèvi ak kolye - yo te rele tou Pè Lebrun an Ayiti - kòm yon fòm egzekisyon, ki kapab refere li a kolye kòm yon "enstriman bèl." [5] Gen lòt ki diskite ke Aristide se refere a konstitisyon an, depi kolye pa janm klèman mansyone ak pi bonè nan menm diskou a Aristide refere pa klè nan fason menm jan an lè li sèvi avèk konstitisyon an kòm yon enstriman oswa zouti- "zouti ou nan men ou, enstriman ou nan men, ou ... konstitisyon nan men!"[6],[7] Malgre ke konplo a pou ranvèse Aristide te kòmanse byen anvan diskou sa a, se te yon moman enpòtan nan desizyon elit ayisyen an pou sipòte koudeta a.  

Koudeta

modifye

Koudeta a te kout, ak kèk konfli lannwit sou 28 septanm 1991, men estime nan aksyon an ap pran plas sou 29 septanm, fini ak Aristide depòte nan Lafrans nan egzil ak Cédras anonse siksè nan koudeta a nan 11 p.m. nan lannwit la nan lendi 30 septanm. [8] Jou lannwit sa a nan 28 septanm, kèk baz lame ak estasyon lapolis revolte, aliyen tèt yo ak Cédras sou administrasyon an Aristide. Nan lè solèy kouche, sòlda yo te tire sou rezidans Aristide la ak konpayi blennde li yo jan li te vwayaje nan Palè Nasyonal la. Sòlda yo te pran palè a, yo te pran Aristide e yo te mennen li nan katye jeneral lame a. Gen, anbasadè Venezwelyen, franse ak ameriken negosye ak lidè koudeta avèk siksè pou lavi Aristide la. Aristide te fòse nan egzil ak vwayaje nan avyon nan Lafrans, pita vizite Etazini ak pale devan Nasyonzini.

Yon eksplozyon nan pwotestasyon popilè ki asosye ak koudeta a te reklame tou lavi. Silvio Claude, lidè Pati Demokratik Kretyen an ak yon kritik de Duvalier yo ak Aristide, te asasinen pa yon foul. Roger Lafontant tou te asasinen nan prizon pandan koudeta a, sepandan sikonstans yo ki antoure lanmò li pa janm te fè klè.[5]

Konsekans

modifye

Lame a jistifye koudeta a kòm yon entèvansyon ki nesesè, reklame ke Aristide te mele nan zafè lame.[4] Cédras te anonse viktwa li nan 11 pm, sou 29 septanm, atravè yon emisyon televizyon. Li di, "Jodi a, fòs lame yo jwenn tèt yo oblije asime responsabilite a lou kenbe bato an nan eta ap flote. Aprè sèt (7) mwa eksperyans demokratik, peyi a yon lòt fwa ankò jwenn tèt li yon bèt nan laterè nan ensètitid. Avèk tout Ayisyen nou pral pote bato a nan pò. "Omwen 26 moun te mouri ak 200 blese nan batay la, ak kout zam ki te dire nan tout lannwit.  

Pandan gouvènman an Aristide repitasyon militè a nan konsiderasyon dwa moun te kòmanse amelyore, sepandan sa a te rapidman ranvèse aprè koudeta la.[4] Militè yo te vize ofisyèl eli pwo-Aristide yo, ansanm avèk devlopman riral yo ak òganizasyon peyizan yo, asosyasyon katye yo ak kominote yo, ak sendika yo. Alfabetizasyon, pwo-demokrasi, gwoup elèv yo ak fanm yo tou te pèsekite. [9] Lanmò sivil yo te ogmante pandan peryòd sa a, menm jan ak ensidan arestasyon mas san manda. Anvan asasinay li an 1993, pwo-demokrasi aktivis Antoine Izmery te deklare, ke 10,000 moun te mouri kòm yon konsekans vyolans politik aprè koudeta la. Anviwon 250,000 moun ki te kouri met deyò vil Pòtoprens lan nan mwa desanm 1991, sove pa sèlman vyolans politik, men difikilte ekonomik.[10] Sepandan, pèsekisyon pa te limite nan vil yo. Peyizan yo te fè yon gwo pati nan baz elektè Aristide la, epi konsa yo te sijè a vyolans militè, ki gen ladan destriksyon nan silo manje depo-yo ak touye nan bèt.

Rejim militè a redwi libète laprès la pa silans estasyon radyo, mwayen ki pi enpòtan pou nouvèl nan peyi a.[10] Nan premye jou koudeta a, omwen 10 estasyon radyo te detwi oswa fèmen. [9] Yo te arete pèsonèl radyo yo, tòtire yo, e menm egzekite yo.[11] Arestasyon enpòtan yo enkli sa yo ki nan Jacques Gary Simeon (tèt Radio Caraibes), Paul Jean-Mario (yon repòtè pou Radio Antilles), ak Felix Lamy (direktè Radio Galaxie).

Abi dwa moun nan militè yo te pwovoke egzòd bato ayisyen an (boat people). Yo te mete yon kan anba tant nan baz naval Bay Guantanamo pou moun ki te ranmase pa Gad Kòt ameriken an. Apati 4 fevriye 1992, plis pase 14,000 refijye ayisyen te rive nan Guantanamo, men se sèlman 3609 kalifye pou mande azil politik.[12] Administrasyon Bush la te kòmanse rapatriman refijye yo sou 3 fevriye 1992. Sou 24 me, Dekrè Egzekitif 12807 te aplike, ki te fini pou tout refijye ayisyen an.[13] Dekrè sa a te vyole prensip entènasyonal la ki pa non-refoulman, byenke administrasyon an te di ke sa a te pa petinan e ke rezon pou kriz refijye a te ekonomik, akòz anbago ekonomik la, e pa akòz pèsekisyon politik. Etandone korelasyon dirèk ant kriz refijye a ak yon pe nan vyolans politik an Ayiti, li klè ke reklamasyon administrasyon Bush la echwe pou kouvri tout sitiyasyon an. Tribinal Siprèm lan sipòte rejè refijye yo pa administrasyon an, ki deside ke Konvansyon refijye an pa aplike sou lanmè gwo yo.[14] Aprè li te deklare entansyon li pou fèmen kan Guantanamo a, Etazini te kòmanse retounen Ayisyen imedyatman aprè entèsepsyon yo, san yo pa pèmèt yo mande azil. Sèl fason pou aplike pou azil kounye a te nan anbasad amerikèn nan Pòtoprens.  

Entènasyonal repons lan

modifye

Òganizasyon entènasyonal yo

modifye

Byen bonè, òganizasyon entènasyonal yo tankou Òganizasyon Eta Ameriken (OEA) ak Nasyon Zini te kondane koudeta a epi yo te eksprime sipò yo pou rejim Aristide la.[15] OEA te aplike yon anbago komès nan mwa oktòb 1991. Sou 24 novanm 1992, Nasyonzini an te adopte yon rezolisyon pou mande eta manm yo pou enpoze yon anbago komèsyal, byenke li pa te enpoze yon anbago mondyal lwil ak zam jiska 23 jen 1993.[16] Akò Island Gouvènè a, ki te siyen sou 3 jiyè 1993, te eseye fòje yon konpwomi ant Aristide ak Cedras, nan ki sanksyon ta dwe leve aprè retounen Aristide a nan pouvwa a 30 oktòb. [17] Akò a te pwomèt amnisti pou lidè koudeta yo, asistans nan modènizasyon lame ayisyèn an, ak kreyasyon yon nouvo fòs polis ayisyèn. Sanksyon yo te sispann aprè nominasyon yon Premye Minis Aristide chwazi, men re-enpoze nan mwa Oktòb 1993 aprè akizasyon nan renouvle vyolasyon dwa moun pa rejim militè a.[18]

Blokaj ekonomik la te gen gwo efè sou yon peyi ki deja pòv. 140,000 djòb nan sektè prive te pèdi. Pou konpanse ak mank de kabiran, moun ki koupe plis pyebwa, ki akselere debwazman. Mank elektrisite te gen yon enpak masiv sou sante piblik, kòm vaksen ak medikaman pa te kapab konsève.

Repons Etazini

modifye

Okòmansman, administrasyon Bush la te swiv kominote entènasyonal la nan denonse koudeta militè a, ki te mande pou yon restorasyon demokrasi ak retablisman Aristide. Sepandan, yo byento ranvèse politik yo, ki deklare ke retounen Aristide pa te yon kondisyon pou restorasyon demokrasi. [19] Volonte administrasyon an pou konpwomi ak jent militè a te konsidere kòm sipò gouvènman ameriken Cédras, ak te pwovoke yon kantite manifestasyon pa Ayisyen-Ameriken yo.  

Administrasyon Clinton lan te bay plis sipò pou retabli yon gwo demokrasi an Ayiti. Aprè gwo manifestasyon pwo-Aristide nan Etazini, Prezidan Bill Clinton, avèk sipò Nasyon Zini, te fè presyon sou rejim koudeta a pou li te demisyone. Nan dat 31 jiyè 1994, Rezolisyon Konsèy Sekirite Nasyonzini 940 otorize yon fòs miltinasyonal ki te dirije anba lòd Etazini ak kontwòl inifye pou retabli Aristide nan manda li, anba Operasyon sipòte Demokrasi. Fòs militè Etazini te deplwaye an Ayiti, epi sou 15 oktòb 1994, administrasyon Clinton te retounen Aristide an Ayiti pou konplete manda li nan biwo li.

Repons nan rejyon an

modifye

Repons lan nan lòt eta Karayib nan kriz la varye, men li te jeneralman anti-refijye. Repiblik Dominikèn, ki te sipòte rejim militè ayisyen an, t'ap chache tij koule plis pase 30,000 refijye avèk yon prezans polis ak lame ogmante sou fwontyè a.[14] Bahamas yo te gen yon repons ki sanble ak refijye yo. Menm peyi tankou Jamayik ki te pèmèt enstalasyon refijye yo ki ofri trètman minimòm. Kèk peyi, tankou Venezwela, dirèktman refize aksepte refijye pou enstalasyon, malgre montre sipò pou rejim Aristide la. Aprè retounen Aristide nan mwa novanm 1994, gen anpil eta Karayib ki te prezante pwogram pou rapatriye Ayisyen ki ap viv nan peyi yo. Kantite ki pi enpòtan te soti nan Bahamas, Repiblik Dominikèn, ak Il Tirk ak Caicos.

Patisipasyon Etazini

modifye

François ak Biamby resevwa fòmasyon militè nan peyi Etazin i: Biamby te resevwa fòmasyon enfantri nan Fort Benning, Georgia, ak François te resevwa ti-zam ak fòmasyon reparasyon minisyon nan Lekòl Army Ordnance la nan Aberdeen, Maryland ak tou nan Savanna Army Depot la nan Ilinwa. [20] Li se souvan rapòte ke Cedras tou te resevwa fòmasyon amerikèn, men Pentagòn lan nye gen prèv nan sa a. Li se enkoni nan ki degre asistans amerikèn komande oswa ede lidè yo nan koudeta a, e nan ki nivo patisipasyon CIA a ede oswa kontrè rejim lan.

Malgre wòl ameriken an nan Operasyon Uphold Democracy 1994 a enstale anko Aristide nan pouvwa, kesyon rete sou patisipasyon li nan koudeta li menm. Emmanuel Constant pita rapòte ke ajan CIA te prezan avèk Cédras nan katye jeneral lame a pandan koudeta a, men CIA a nye konesans anvan. [1] Anplis de sa, CIA a "peye manm kle nan fòs rejim koudeta a, idantifye kòm trafikan dwòg, pou enfòmasyon ki soti nan mitan ane 1980 yo omwen jiskaske koudeta la."

Aprè koudeta a

modifye

Aristide te retounen sou pouvwa a nan dat 15 oktòb 1994 e te rete nan pouvwa jouk 1996, aprè yon eleksyon demokratik ak yon transfè pouvwa nan lapè. Li te retounen nan prezidans lan an 2001, men li te ranvèse ankò nan koudeta 2004 la.[18]

Anvan yo te reyenstale Aristide, Cedras ak Biamby kite peyi a epi yo te rete nan Panama. Tou de, nan adisyon a François, yo te kondane pou wòl yo nan masak Raboteau e li te resevwa kondanasyon la obligatwa nan travay fòse pou lavi.[21] Sepandan, menm jan tout twa (3) mesye yo te kondane nan absans epi yo pa te retounen an Ayiti, yo pa te fè kondanasyon yo.

Manm rejim koudeta a, sitou Chèf Polis Nasyonal la, Michel François, te akize de kontrebann dwòg nan yon pousantaj pi plis pase anvan koudeta a. Yon rapò Depatman Deta ameriken an 1992 te note ke Aristide te "planifye nouvo règleman ak enstitisyon pou konbat trafik dwòg, [ak] ranvèse li ... enfim efò kontwòl dwòg an Ayiti". Yon memo entèn Kongrè ameriken 1993 deklare ke "tout moun ki prizon pou trafik dwòg yo te lage ak... Michel François pèsonèlman sipèvize aterisaj avyon ki gen dwòg ak zam". François te arete nan Ondiras an 1997 e te kenbe chaj dwòg pandan plizyè mwa, men lage aprè yon demann ekstradisyon te refize. Lokasyon aktyèl li yo se enkoni.  

Referans

modifye
  1. ↑ 1,0 et 1,1 Whitney, Kathleen Marie (1996). « Sin, Fraph, and the CIA: U.S. Covert Action in Haiti ». Southwestern Journal of Law and Trade in the Americas 3 (2): 303–332 [p. 320]. 
  2. ↑ Collins, Edward Jr.; Cole, Timothy M. (1996). « Regime Legitimation in Instances of Coup-Caused Governments-in-Exile: The Cases of Presidents Makarios and Aristide ». Journal of International Law & Practice 5 (2): [p. 199]. 
  3. ↑ Pike, John. « Haiti – 1991–1994 – Raul Cedras ». globalsecurity.org. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 et 4,3 « Haiti: Background to the 1991 Overthrow of President Aristide ». everycrsreport.com. Retrieved 14 novanm 2018. 
  5. ↑ 5,0 et 5,1 Constable, Pamela (1992). « Haiti's Shattered Hopes ». Journal of Democracy 3 (1): 41–51. ISSN 1086-3214. doi:10.1353/jod.1992.0011. 
  6. ↑ « Aristide's Pe Lebrun speech ». hartford-hwp.com. Haiti Observateur. Retrieved 18 jiyè 2019. 
  7. ↑ Pease, Lisa. « America's Sad History with Haiti, Part 2 ». consortiumnews.com. Consortium News. Retrieved 18 jiyè 2019. 
  8. ↑ « Haiti's Military Assumes Power After Troops Arrest the President ». Retrieved 25 septanm 2018. 
  9. ↑ 9,0 et 9,1 United Nations High Commissioner for Refugees. « Refworld | Human Rights Watch World Report 1993 - Haiti ». Refworld. Retrieved 2018-10-17. 
  10. ↑ 10,0 et 10,1 « Return to the darkest days : human rights in Haiti since the coup / Americas Watch, National Coalition for Haitian Refugees, Physicians for Human Rights ». ufdc.ufl.edu. Retrieved 2018-10-17. 
  11. ↑ « Document ». amnesty.org. Retrieved 2018-10-17. 
  12. ↑ Golden, Jason A. (1992). « Human Rights - Haitian Refugees - Haitian Refugees Housed at Guantanamo Bay Naval Base Held to Have No Valid Constitutional or International Law Claims to Challenge Forced Repatriation by the U.S. Government. Haitian Refugee Center v. Baker, 953 F.2d 1498 (11th Cir. 1992), cert. denied, 112 S.Ct. 1245 (1992). ». Georgia Journal of International & Comparative Law 22 (2). ISSN 0046-578X. 
  13. ↑ Bush, George (1992-05-24). « Executive Order 12807: Interdiction of Illegal Aliens ». 
  14. ↑ 14,0 et 14,1 « Migration Emergencies and Human Rights in Haiti ». oas.org. Retrieved 2018-10-17. 
  15. ↑ « A/RES/46/7. The situation of democracy and human rights in Haiti ». un.org. Retrieved 2018-10-17. 
  16. ↑ « Resolution 841 ». unscr.com. Retrieved 2018-10-17. 
  17. ↑ « Accord de Governors Island | UN Peacemaker ». peacemaker.un.org. Archived from the original on 2018-11-14. Retrieved 2018-11-14. 
  18. ↑ 18,0 et 18,1 « Milestones: 1993–2000 - Office of the Historian ». history.state.gov. Retrieved 2018-11-14. 
  19. ↑ « Haiti: The coup and the refugee crisis: EBSCOhost ». web.b.ebscohost.com. Retrieved 2018-11-14. 
  20. ↑ « Foreign Policy: Trained in The U.S.A. ». NPR.org. Retrieved 2018-11-14. 
  21. ↑ « Raoul Cedras - TRIAL International ». TRIAL International. Archived from the original on 2018-09-07. Retrieved 2018-11-14. 

Lyen deyò

modifye
Rekipere depi « https://ht.wikipedia.org/w/index.php?title=Koudeta_ayisyen_an_1991&oldid=840630 »