Repiblik Ayiti (1859-1957)
Peryòd 1859 a 1957 nan istwa ayisyen an kouvri yon epòk nan lit politik, peryòd okipasyon ameriken an ak koudeta miltip ak eleksyon jiskaske Divalye yo mete men sou kontwòl peyi a an 1957.
Istwa
modifyeBati yon repiblik ak echèk
modifyeGouvènman Fabre Geffrard te kenbe biwo jiska 1867, epi li ankouraje yon politik siksè nan rekonsilyasyon nasyonal la. Nan 1860, li te rive jwenn yon akò ak Vatikan an, re-entwodwi enstitisyon ofisyèl Katolik Women, ki gen ladan lekòl, nan nasyon an. An 1867 yo te fè tantativ pou etabli yon gouvènman konstitisyonèl, men prezidan siksesif Sylvain Salnave ak Nissage Saget te ranvèse an 1869 ak 1874 respektivman. Nan 1874, yon konstitisyon ki pi solid te prezante anba Michel Domingue, ki te mennen nan yon peryòd lapè demokratik ak devlopman pou Ayiti. Yo te finalman ranbouse dèt la Frans an 1879, epi gouvènman Michel Domingue te transfere pouvwa nan lapè bay Lysius Salomon, youn nan lidè ki pi abilite Ayiti. Refòm monetè ak yon renesans kiltirèl te vini ak yon flè nan atizay ayisyen. De dènye deseni 19yèm syèk la te make tou pa devlopman yon kilti entelektyèl ayisyen. Gwo zèv istwa yo te pibliye an 1847 ak 1865. Entelektyèl ayisyen yo, ki te dirije pa Louis-Joseph Janvier ak Anténor Firmin, te angaje nan yon lagè lèt kont yon mare rasis ak Darwinis Sosyal ki te parèt pandan peryòd sa a.
Konstitisyon 1867 la te wè tranzisyon lapè ak pwogresis nan gouvènman an ki te fè anpil pou amelyore ekonomi ak estabilite nasyon ayisyen an ak kondisyon pèp li a. Gouvènman konstitisyonèl retabli lafwa pèp ayisyen an nan enstitisyon legal yo. Devlopman endistri endistri sik ak wonm toupre Pòtoprens te fè Ayiti, pandan yon ti tan, yon modèl pou kwasans ekonomik nan peyi Amerik Latin yo. Peryòd sa a nan estabilite relatif ak pwosperite te fini an 1911, lè revolisyon te pete ak peyi a glise yon lòt fwa ankò nan dezòd ak dèt.
Soti nan 1911 a 1915, te gen sis prezidan, yo chak nan yo te touye oswa fòse nan ekzil.[1] Lame revolisyonè yo te fòme pa kako, brigan peyizan ki soti nan mòn nò yo, sou fwontyè dominiken ki mouye a, ki te enskri pa faksyon politik rival yo ak pwomès lajan yo dwe peye apre yon revolisyon siksè ak yon opòtinite pou piye. Etazini te patikilyèman pè sou wòl kominote Alman an ann Ayiti (apeprè 200 an 1910), ki te gen yon kantite pouvwa ekonomik disproporsyone. Alman yo te kontwole anviwon 80% komès entènasyonal nan peyi a; yo te posede epi yo te opere sèvis piblik nan Okap ak Pòtoprens, waf prensipal la ak yon tramway nan kapital la, ak yon chemennfè ki sèvi Plaine de Cul-du-Sac.
Kominote Alman an te pwouve plis vle entegre nan sosyete ayisyen an pase nenpòt lòt gwoup etranje blan, enkli franse yo. Yon nimewo marye nan fanmi milat ki pi enpòtan nan peyi a, kontourne entèdiksyon konstitisyonèl kont pwopriyetè tè etranje yo. Yo te sèvi tou kòm bayeur prensipal nan revolisyon inonbrabl nasyon an, k ap flote prè inonbrabl-a to enterè ki wo-bay faksyon politik konpetisyon. Nan yon efò pou limite enfliyans Alman an, nan ane 1910–11, Depatman Deta Ameriken an te sipòte yon consortium de envestisè Ameriken yo, ki te rasanble pa National City Bank of New York, nan sekirize konsesyon emisyon lajan atravè Bank Nasyonal Repiblik Ayiti a. ki te ranplase Bank Nasyonal d Ayiti anvan kòm sèl bank komèsyal nan peyi a ak gadyen trezò gouvènman an.
Nan mwa desanm 1914, lame amerikèn yo te sezi rezèv lò gouvènman ayisyen an, te mande Bank Nasyonal Vil la ak Bank Nasyonal Repiblik Ayiti (ki te deja anba direksyon etranje). Etazini te pran lò a nan kavo vil Nouyòk National City Bank la.[2]
Nan mwa fevriye 1915, Vilbrun Guillaume Sam te fòme yon diktati, men an Jiyè, fè fas a yon nouvo revòlt, ki moun li masakre 167 opozan politik, e li te lench pa yon foul nan Pòtoprens.
Okipasyon Etazini
modifyeAn 1915, otorite ameriken yo te nonmen Philippe Sudré Dartiguenave pou prezidan Ayiti. Yo te deklare lwa masyal, e yo te pèsiste jiska 1929. Yon trete, ki te pèmèt gouvènman ameriken an kontwòl konplè sou pozisyon kabinè yo ak finans Ayiti, te pase pa lejislati a an Novanm 1915. Trete a te etabli tou Gendarmerie d'Haïti (Fòs Konstab Ayiti). , premye militè pwofesyonèl Ayiti. Dartiguenave te fonn lejislati a an 1917 apre manm li yo te refize apwouve yon nouvo konstitisyon. Yon referandòm te apwouve konstitisyon an, ki te pèmèt etranje yo posede tè, yon bagay ki te entèdi pa lalwa ayisyen an depi endepandans an 1804.
Okipasyon ameriken an te yon peryòd ki koute chè an tèm de lavi moun. Yon revòlt pa sitwayen mekontant te depoze an 1918, ak yon estime 2,000 touye. Etranje blan, anpil ak gwo prejije rasyal, domine politik piblik, ki te fache milat yo istorikman dominan yo. Sepandan, enfrastrikti Ayiti a, tankou wout, liy telefòn, ak plonbri, te repare. Fa, lekòl, lopital, ak pò yo te bati. Louis Borno ranplase Dartiguenave kòm prezidan an 1922, apre li te fòse soti nan biwo. Li te dirije san yon lejislati jiskaske eleksyon yo te pèmèt an 1930. Lejislati ki fèk fòme sa a te eli Sténio Vincent, yon milat, kòm prezidan.
Nan lane 1930, Ayiti te vin tounen yon responsablite pou Etazini. Yon ankèt Kongrè a, ke yo rekonèt kòm Komisyon Forbes, te ekspoze anpil vyolasyon dwa moun, e menmsi li te fè lwanj amelyorasyon nan sosyete ayisyen an, li te kritike esklizyon ayisyen yo nan pozisyon otorite. Nan mwa Out 1932, ak eleksyon Franklin D. Roosevelt kòm Prezidan Ameriken an, twoup Ameriken yo te retire kò yo epi yo te transfere otorite yo bay polis lokal yo ak ofisyèl lame yo.
Apre okipasyon, Dezyèm Gè Mondyal la ak efondreman
modifyeVincent te pwofite estabilite a pou l te pran pouvwa diktatoryal. Vincent te elaji otorite ekonomik li pa referandòm, epi an 1935, li te fòse yon nouvo konstitisyon atravè lejislati a. Konstitisyon sa a te ba li pouvwa pou li fonn lejislati a epi reòganize pouvwa jidisyè a jan li vle, ansanm ak pouvwa pou nonmen senatè. Li te tou brital opresyon opozisyon politik.
Rafael Leónidas Trujillo te pran pouvwa an 1930 nan vwazen Repiblik Dominikèn. An 1937, Trujillo te atake fwontyè ak Ayiti, fòs li yo te touye apeprè 20,000 Ayisyen. Atak sa a Vincent te entèprete kòm yon tantativ koudeta kont tèt li, epi konsa li te pirye militè a nan tout ofisye yo sispèk nan defiote. Anpil nan sa yo te antre nan militè Dominiken an pita.
An 1941, Élie Lescot, yon milat ki te yon ofisye gouvènman ki gen eksperyans ak konpetan, te eli kòm Prezidan. Malgre gwo atant, manda li a paralèl Vincent a nan britalite li yo ak majinalizasyon nan opozisyon an. Li te deklare lagè ak pouvwa aks yo pandan Dezyèm Gè Mondyal la, epi li te itilize sa kòm yon eskiz pou sansi laprès ak reprime opozan li yo. Lescot te kenbe tou yon koperasyon klandesten ak Trujillo, ki te febli popilarite li ki pa egziste deja. Nan mwa janvye 1946, apre Lescot te mete nan prizon editè yon jounal maksis, manifestasyon te pete nan mitan travayè gouvènman yo, pwofesè yo ak pwopriyetè biznis yo. Lescot te demisyone, epi yon jent militè, Comité Exécutif Militaire (Komite Egzekitif Militè), te pran pouvwa.
Ayiti te eli yon lejislati an me 1946, epi apre de tou vòt, Dumarsais Estimé, yon minis kabinè nwa, te eli prezidan. Li te opere anba yon nouvo konstitisyon ki te elaji lekòl yo, te etabli kowoperativ agrikilti nan zòn riral yo, ak ogmante salè sèvitè sivil yo. Premye siksè sa yo, sepandan, te febli pa anbisyon pèsonèl li, ak izolman li nan militè a ak elit te mennen nan yon koudeta an 1950, ki te reenstale jent militè a. Eleksyon dirèk, premye nan listwa Ayiti, te fèt an oktòb 1950, e Paul Magloire, yon kolonèl nwa elit nan militè, te eli. Siklòn Hazel te frape zile a an 1954, ki te devaste enfrastrikti ak ekonomi peyi a. Soulajman siklòn yo te mal distribye ak mal depanse, epi Magloire te mete opozan yo nan prizon epi fèmen jounal yo. Apre li te refize demisyone apre manda li a fini, yon grèv jeneral te fèmen ekonomi Pòtoprens, epi Magloire te kouri kite gouvènman an nan yon eta dezòd. Lè eleksyon yo te finalman òganize, François Duvalier, yon doktè nan zòn riral, te eli, sou yon platfòm aktivis nan non pòv Ayiti. Opozan li, sepandan, Louis Déjoie, se te yon milat ak pitit pitit yon fanmi enpòtan.[3] Divalye fè yon viktwa desizif nan biwo vòt yo. Patizan li yo te pran de tyè nan chanm bas lejislati a ak tout syèj yo nan Sena a.