Revolisyon ayisyen

Revolisyon Ayisyen

La Bataille de Saint-Domingue (Batay nan Sen Domeng, yon penti lwil sou twal pa January Suchodolski, ki dekri yon lit ant twoup polonè an franse ak rebèl yo esklav, 1845, Mize Lame polonè, Vasovi.
Konfli:	{{{conflict}}}
Dat:	21 out 1791 - 1e janvye 1804
Anplasman:	Sen Domeng
Rezilta:	Viktwa ayisyen an Gouvènman koloni franse te ekspilse Masak Fransè
Militè
Wayòm Lafrans, epi Repiblik franse	↔	Esklav nwa ensolan wayalis (1791-1793) Grann Bretay Espay (1793-1795) Wayalis franse Rebèl ayisyen yo (1802-1803)
Kòmandan yo
1791-1802 • Léger-Félicité Sonthonax • Étienne Polverel • Étienne de Lavaux • Toussaint Louverture (1794-1802) • André Rigaud • Jean-Jacques Dessalines (1794-1802) • Gabriel d'Hédouville 1802-1804 • Charles Leclerc † • Donatien de Rochambeau • Jean-François Debelle † • Edme Desfourneaux • Jean Humbert • Charles Dugua † • Alexandre Pétion (1801-1802) • Jean Hardÿ • François Joseph Pamphile de Lacroix • Jean Boudet • Jean-Baptiste Brunet • François-Marie Perichou de Kerversau • Jean-Louis Ferrand	↔	1791-1802 • Dutty Boukman • Jean-François • Georges Biassou • Toussaint Louverture (1791-1794) • Jean-Jacques Dessalines (1791-1794) 1802-1804 • Toussaint Louverture † • Jean-Jacques Dessalines • Henri Christophe • Alexandre Pétion • François Capois • Jacques Maurepas † • Charles Belair † • John Duckworth • John Loring
Twoup
60 000 sòlda yo 86 bato de gè	↔	55 000 sòlda regilye 100 000 volontè 31 000 moun^[1]
Mouri yo
militè: 57 000 mouri (37 000 mouri nan aksyon 20 000 ki te tiye pa lafyèv) sivil: 25 000 sivil touye	↔	militè: enkoni sivil: 100 000 sivil touye 23 000 mouri^[1].

Revolisyon ayisyen an se te premye revòlt esklav koloni ki te fè anpil siksè nan mond modèn nan epi li orijinal pa rapò avèk pa fransè epi pa ameriken an. Istoryen yo te sitiye li tradisyonèlman nan seremoni-an nan Bwa Kayiman, yon seremoni vodou ki te fèt nan mwa out 1791. An 1804, yo mete Ayiti kòm premye repiblik nwa nan mond lan ki te lib. Revolisyon sa a te fèt touswit aprè revolisyon fransèz la. Lafrans pwal dakò li pèdi nan dat kite 29 novanm 1803, desizyon sa a te siyen gras avèk Rochambeau kite reprezantan lafrans nan peryòd sila a. Revolisyon ayisyèn lan gen yon aspè enteryè epi eksteryè ki rann li posib. Tankou blokis maritim anglè yo te poze kont lame fransè a.

Relasyon ant revolisyon fransèz ak Revolisyon ayisyèn

Rezon pou revolisyon

Revolisyon ayisyen an se te yon revolisyon ki te deklare aba a, pa majorite moun ki pa reprezante popilasyon an.^[2] Yon majorite gwo sipòtè revolisyon ayisyen an te esklav e li te libere Afriken ki te trete pa sosyete ak lwa yo egalman.^[3]

Enfliyans nan Syèk Limyè te panse

Ekriven fransè Guillaume-Thomas Raynal atake esklavaj nan istwa kolonizasyon ewopeyen an. Li avèti, "Afriken yo sèlman vle yon chèf, ase vanyan gason, pou yo dirije yo sou tire revanj ak touye."^[4] Filozofi Enstityasyon Raynal te ale pi fon pase yon prediksyon ak reflete anpil filozofi Enstiti fransè ki gen ladan sa yo ki nan Jean-Jacques Rousseau ak Denis Diderot, menm si li te ekri trèzan anvan "Deklarasyon Dwa Moun ak Sitwayen an." Deklarasyon an, nan kontras, make libète ak libète men yo toujou pèmèt esklav yo dwe karakterize kòm pwopriyete.

Anplis enfliyans Raynal a, Toussaint Louverture se te yon aktè enpòtan nan revolisyon ayisyen an. Panse te divize mond lan nan "lidè eklere" ak "mas inyoran";^[5] Louvèti te eseye ponp divize sa a ant mas popilè yo ak kèk klere.^[6] Louvèti te abitye ak lide Enlightenment nan kontèks Ewopeyen an enperyalis. Li te eseye fè grèv yon balans ant panse Larisi te soulve kòm yon mwayen ki nesesè pou genyen liberasyon, epi yo pa pwopagasyon nosyon ke li te moralman siperyè eksperyans ak konesans moun nan koulè nan Sent Domeng.^[7] Kòm yon ekstansyon pou tèt li ak edikasyon élite l 'yo, Louvèti te ekri yon Konstitisyon pou yon sosyete nouvo nan Sen Domeng ki aboli esklavaj. Egzistans lan nan esklavaj nan Sosyete Enskri te yon incongruity ki te kite unaddressed pa entelektyèl Ewopeyen an. Louvèti te pran sou enkonsistans sa a dirèkteman nan konstitisyon li. Anplis de sa, Louverture te ekspoze yon koneksyon sou entelektif Enlightenment nan stil, lang ak aksan nan tèks sa a.^[8]

Menm jan ak Louvèti, Jean-Baptiste Belley te tou yon patisipan aktif nan rezistans koloni an. Pòtrè Belley pa Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson pentire yon nonm ki anglobe gade nan fransè nan koloni li yo. Pòtrè a kreye yon dikotomi stark ant revizyon an nan panse Syèk Limyè fransè ak reyalite a nan sitiyasyon an nan Sen Domeng, nan jarèt nan Raynald ak figi a nan Belley, respektivman. Pandan ke distenge, pòtrè a toujou montre yon nonm kwense pa limit yo nan ras. Peryòd Girodet a nan depite ansyen Nasyonal Konvansyon an ap di nan opinyon an fransè nan sitwayen kolonyal pa mete aksan sou seksyalite sijè a ak ki gen ladan yon zanno. Tou de nan sa yo senbòl rasyalman chaje revele dezi a mine tantativ koloni an nan lejitimite endepandan, kòm sitwayen nan koloni yo pa t kapab jwenn aksè nan klas elit nan Revolisyonè fransè paske nan ras yo.^[9]

Lidèchip Louvèti

Youn nan chèf ki gen plis siksè nwa yo te Tousen Louvèti, yon antrenè domestik pwòp tèt ou-edike domestik. Tankou Jan Franswa ak Byasou, li okòmansman te goumen pou kouwòn panyòl la nan peryòd sa a. Aprè Britanik la te anvayi Sen Domeng, Louvèti deside pou goumen pou Fransè yo si yo ta dakò pou libere tout esklav yo. Li te dwe pwoklame yon fen nan esklavaj sou 29 out 1792. Louvèti te travay ak yon fransè jeneral, Etyè Lavo, asire ke tout esklav ta dwe libere. Louvèti abandone lame panyòl la nan bò solèy leve a, li pote fòs li yo bò lanmè a nan 6 oktòb 1794, apre panyòl yo te refize pran mezi pou mete fen nan esklavaj la^[10].

Anba lidèchip militè Tousen, fòs yo te leve soti nan esklavaj yo nan siksè nan konsesyon yo nan Britanik ak ekspilse fòs Panyòl yo. Nan fen ane, Tousen sitou retabli kontwòl Sen Domeng nan Lafrans. Louvèti te trè entelijan, òganize ak atikile. Èske w te fè tèt li mèt nan zile a, sepandan, Tousen pa t vle rann tèt twòp pouvwa a Lafrans. Li te kòmanse kòmande sou peyi a kòm yon antite efikas otonòm. Louvèti te bat yon siksesyon nan rival lokal yo, tankou: Komisyonè Sonntonaks, yon fransè moun blan ki te jwenn sipò nan anpil Ayisyen, fache Louvèti; Andre Rigo, yon nonm gratis nan koulè ki te goumen kenbe kontwòl Sid la nan lagè a nan kouto; ak Earl nan Hédouville, ki te fòse yon gwo fatra ant Rigo ak Louvèti anvan yo te chape nan Lafrans. Tousen te bat yon fòs ekspedisyon Britanik nan 1798. Anplis de sa, li te mennen yon envazyon nan vwazinaj Sen Domeng (Desanm 1800), e li te libere esklav yo gen 3 janvye 1801.

Nan lane 1801, Louverture te pibliye yon konstitisyon pou Sen Domeng ki te deside li ta gouvènè-pou-lavi e li te rele pou otonomi nwa ak yon eta souveren nwa. Nan repons, Napoléon Bonaparte voye yon gwo fòs ekspedisyonè nan sòlda fransè yo ak bato de gè nan zile a, ki te dirije pa frè Lepek Bonapat, pou retabli règ fransè.^[11] Yo te anba enstriksyon sekrè retabli esklavaj, omwen nan pati a ansyen Panyòl-kenbe nan zile a. Bonapat te bay lòd pou Tousen te trete avèk respè jiskaske fòs fransè yo te etabli; Yon fwa ke yo te fè, Tousen te rele Okap epi yo dwe arete; si li te echwe pou l montre, Leklè te bay "yon lagè nan lanmò a" ki pa gen pitye ak tout disip Tousen yo dwe tire lè yo te kaptire^[12]. Yon fwa ke yo te fini, esklavaj ta finalman retabli. ^[11] Anpil sòlda fransè te akonpaye pa twoup milat ki te dirije pa Aleksand Petyon ak André Rigaud, lidè milat ki te bat Tousen twa (3) ane pi bonè.

Fransè a te rive 2 fevriye 1802 nan Okap ak kòmandan ayisyen Anri Kristòf ke yo te bay lòd Leklè pou yo vire sou lavil la nan franè a^[13]. Lè Kristòf te refize, fransè a te atake Okap Ayisyen, yo mete vil la afire olye ke rann tèt li. ^[13]Leklè te voye lèt Tousen pwomèt li: "Pa gen okenn enkyetid sou fòtin pèsonèl ou^[14] . Li pral pwoteje pou ou, paske li te sèlman twò byen touche pa efò pwòp ou yo.pa enkyete w sou libète a nan sitwayen parèy ou". Lè Tousen toujou echwe pou parèt nan Okap, Leklè te pibliye yon pwoklamasyon sou 17 fevriye 1802: "Jeneral Tousen ak Jeneral Kristòf yo aboli; tout sitwayen yo bay lòd pou yo chase yo desann, epi trete yo kòm rebèl kont Repiblik fransè a." ] Kapitèn Marcus Rainsford, yon ofisye Lame Britanik ki te vizite Sen Domeng obsève fòmasyon Lame Ayisyen an, ekri: "Nan yon siflèt, yon brigad antye kouri twa oswa kat san yad, ak Lè sa a, separe, jete tèt yo plat sou tè a, chanje nan do yo ak kote yo, ak tout tan tout tan an kenbe yon gwo dife jiskaske raple . Mouvman sa a egzekite ak enstalasyon sa yo ak presizyon kòm totalman yo anpeche kavalye soti nan chaje yo nan peyi BUSHY ak aksidante ". [102] Nan yon lèt bay Jan Jak Desalin, Tousen dekri plan li pou defann fransè a: "pa bliye, pandan y ap tann pou rezon lapli a ki pral debarase nou de lènmi nou yo, ke nou pa gen okenn lòt resous pase destriksyon ak dife. Lide tè a benyen ak swe nou an pa dwe founi lènmi nou yo ak alimantasyon ki pi piti a. Chire wout yo avèk piki; jete kadav yo ak tout chwal yo nan tout fondasyon yo, boule yo epi dekouraje tout bagay nan lòd ke moun ki te vin redwi nou nan esklavaj pouvwa gen devan je yo imaj la nan lanfè a ki yo merite ". [102] Desalin pa janm resevwa lèt la jan li te deja pran nan jaden an, evade yon kolòn fransè voye nan kaptire l ', li tanpèt Leyogane. [102] Ayisyen yo te boule Leyogane epi yo te touye tout fransè yo ak ekriven trinidaden CLR Jenmss nan aksyon Desalin nan Lyeogane: "Gason, fanm ak timoun, tout bon blan yo ki te antre nan men l, li masakre. pil nan kadav pouri nan solèy la frape laterè nan detachman yo franse jan yo teiled dèyè kolòn vole li yo. "[102] Fransè yo te espere Ayisyen yo pou yo tounen yo nan esklavaj, paske yo te kwè li te natirèl pou nwa yo se esklav blan yo, epi yo te etoudi pou yo aprann kijan Ayisyen yo te rayi yo pou vle redwi yo tounen nan yon lavi nan chenn. [102] Yon vizib choke Jeneral Pamphile de Lacroix apre yo fin wè kraze yo nan Leyogane te ekri: "Yo ante kò yo" ki "toujou gen atitid yo; yo te bese sou yo, men yo eksprime ak prese; glas la nan lanmò pat efase gade nan sou yo ap fè fas ". [102]

Revòlt nwa yo ak finisman esklavaj

Gwo tèt mòn ki te gen nan Sendomeng yo te pèmèt esklav ki te sove ale nan mawon yo jwenn kote pou yo rete. Nwa yo te rive mete yo an gwoup pou viv nan forè yo. Yo devlope relijyon vodou^[15] a ki soti nan kwayans afrikèn. Fenomèn mawonaj la te pran anpil tan malgre te gen aksyon gwo ponyèt ki te poze pou anpeche sa kontinye. Blan yo te vin gen kè pa poze paske pafwa mawon yo te konn mete pwazon^[16]^[17] pou yo epi mete dife nan chan yo^[18].

Kopi lèt yon kapitèn fransè

Nan dat 14 out 1791^[19]^[20], nan Bwa Kayiman ki nan Plèn di Nò (en français: Plaine du Nord), anba otorite Boukman anpil esklav deside leve kanpe. Boukman te gen ak li Jean-François Papillon ak Georges Biassou. Premye aksyon sa ki te poze nan revolisyon esklav yo te pran fòm yon seremoni vodou kote yo te touye yon kochon kreyòl. Esklav yo te sèvi ak san kochon an pou siyen yon alyans an prezans manbo Cécile Fatima. Nan kèk jou, esklav yo mete dife nan tout plantasyon nan Nò yo epi yo masakre yon milye blan. Malgre te gen represyon kote yo te touye Boukman, esklav yo pat bat ba. Yo te kontinye batay nan plèn ak nan mòn yo. Nan lòt kote nan peyi, sanzatann gen anpil leve kanpe ki fèt. Depi nan koumansman revolisyon an, sila yo ki te patisipe nan soulèvman esklav yo, ki te koumanse an 1791 nan Sendomeng, pran desizyon pou respekte angajman yo anvè wa ak relijyon. Nan lannwit 22 pou rive 23 out, esklav yo pran zam. Tout sa k te leve kanpe yo te kontinye ap avanse nan batay la. Te gen anpil brav nan mitan yo men yo pa t gen okenn eksperyans nan egzèsis pouvwa.

Istoryografi

Selon jounalis Jean-Michel Caroit anpil politisyen ak istoryen te fè anpil tan yo pa janm pale de revolisyon ayisyèn nan sitou nan peyi Lafrans. Poutan inivèsitè Michael Dash pa wè bagay yo menm jan. Selon li menm, revolisyon ayisyèn nan te pwodui yon konsyans kolektiv, yon lòt fason pou panse kesyon ras la ak kreye idantite nasyonal. Sou bò pa l, istoryen Jean-Pierre Le Glaunec^[21] di se bagay moun pa t janm wè pandan 18è syèk. Yon fason osinon yon lòt, revolisyon ayisyèn nan te gen yon wòl nan kontinye ak fini travay revolisyon fransèz ak amerikèn nan.

Matinikè Aimé Césaire, Trinidadyen Cyril Lionel Robert James, Kiben Alejo Carpenter ak Afriken-Ameriken Frederick Douglass se te premye otè nan tan modèn nan ki te evoke gwo enpòtans istorik revolisyon ayisyèn nan.

Referans

↑ ^1,0 et ^1,1 Thomas Madiou, Histoire d'Haïti, Tome I, p. 313.
↑ Fick, Carolyn E. "Preface." In The Making of Haiti: The Saint Domingue Revolution from below. Knoxville: University of Tennessee Press, 1990.
↑ Akamefula, Tiye, Camille Newsom, Burgey Marcos, and Jong Ho. "Causes of the Haitian Revolution." Haitian Revolution. September 1, 2012. Accessed March 25, 2015. http://haitianrevolutionfblock.weebly.com/causes-of-the-haitian-revolution.html./
↑ "Antislavery Agitation: Abbe Raynal," Philosophical and Political History of the Settlements and Trade of the East and West Indies (1770), 8 me 2014, http://chnm.gmu.edu/revolution/d/278/.
↑ Goldmann, Lucien. The philosophy of the Enlightenment: the Christian burgess and the Enlightenment. Cambridge, MA: MIT Press, 1973.
↑ Paul B. Miller, "Enlightened Hesitations: Black Masses and Tragic Heroes in C.L.R. James's The Black Jacobins." MLN 116: 1069–1090. (accessed May 8, 2014).
↑ C. L. R. James, The Black Jacobins; Toussaint Louverture and the San Domingo Revolution. 1st ed. New York: Vintage Books, 1963.
↑ Miller, 1069–1090.
↑ Sylvia Musto, "Portraiture, Revolutionary Identity and Subjugation": Anne-Louis Girodet's Citizen Belley, RACAR: Revue d'Art Canadienne / Canadian Art Review 20 (1993): 60–71.
↑ Bryan 1984, p. 23.
↑ ^11,0 et ^11,1 Perry 2005, p. 78.
↑ Perry 2005, p. 78–79.
↑ ^13,0 et ^13,1 Perry 2005, p. 79.
↑ Perry 2005, p. 79–80.
↑ « Vaudou » (in français). 2022-10-21.
↑ Leti, Geneviève (2019-10-18). Hroděj, Philippe, ed. « L’empoisonnement aux Antilles françaises à l’époque de l’esclavage (1724-1848) ». L'esclave et les plantations : de l'établissement de la servitude à son abolition. Hommage à Pierre Pluchon. Histoire (Rennes: Presses universitaires de Rennes): 209–227. ISBN 978-2-7535-6637-8.
↑ Manioc, Publié par le Blog. « Le crime d'empoisonnement dans les Antilles françaises ». Archived from the original on 2022-11-04. Retrieved 2022-11-04.
↑ https://www.cairn.info/plus-jamais-esclaves--9782707188656-page-113.htm
↑ « IFcinéma - Le Serment du bois caiman ». Retrieved 2022-11-04.
↑ Régis, Jessica (2020-08-24). « Hommage au Bois Caïman, source de l'indépendance haïtienne ». l-express.ca (in français). Retrieved 2022-11-04.
↑ « Jean-Pierre Le Glaunec – GRHS » (in français). Retrieved 2022-11-04.

Lyen deyò

Revolisyon Ayiti : Benefis Pou Kilès? sou potomitan.info

Revolisyon Ayisyen

Bwa Kayiman • Kwadèboukè • Mòn Pele • 1 Latànri • Pòtoprens • Kap Fransè • Mamlad • Fò Dauphin • 1 Tibiwon • Akil • bonm lan • 2 Tiburon • Gonayiv • Pò-repibliken • 1 Dondon • 2 Latànri • Sen Mak • leyogàn • Sen Rafayel • trèt • 3 Tibiwon • 1 Verèt • Gran Rivyè • Las Cahobas • Mibalè • 2 Verèt • Petite-Rivière • 2 Dondon • 1 Les Irois • Jean-Rabel • 2 Irois la • Jakmèl [...]
Ekspedisyon nan Sen Domeng
Ravin Koulèv • Kellola • Plaisance • Lakrèt-a-Pyewo • Pòtoprens • Vètyè

[ref-1-1] 1,0 et ^1,1 Thomas Madiou, Histoire d'Haïti, Tome I, p. 313.

[2] Fick, Carolyn E. "Preface." In The Making of Haiti: The Saint Domingue Revolution from below. Knoxville: University of Tennessee Press, 1990.

[3] Akamefula, Tiye, Camille Newsom, Burgey Marcos, and Jong Ho. "Causes of the Haitian Revolution." Haitian Revolution. September 1, 2012. Accessed March 25, 2015. http://haitianrevolutionfblock.weebly.com/causes-of-the-haitian-revolution.html./

[4] "Antislavery Agitation: Abbe Raynal," Philosophical and Political History of the Settlements and Trade of the East and West Indies (1770), 8 me 2014, http://chnm.gmu.edu/revolution/d/278/.

[5] Goldmann, Lucien. The philosophy of the Enlightenment: the Christian burgess and the Enlightenment. Cambridge, MA: MIT Press, 1973.

[6] Paul B. Miller, "Enlightened Hesitations: Black Masses and Tragic Heroes in C.L.R. James's The Black Jacobins." MLN 116: 1069–1090. (accessed May 8, 2014).

[7] C. L. R. James, The Black Jacobins; Toussaint Louverture and the San Domingo Revolution. 1st ed. New York: Vintage Books, 1963.

[8] Miller, 1069–1090.

[9] Sylvia Musto, "Portraiture, Revolutionary Identity and Subjugation": Anne-Louis Girodet's Citizen Belley, RACAR: Revue d'Art Canadienne / Canadian Art Review 20 (1993): 60–71.

[Bryan198423-10] Bryan 1984, p. 23.

[Perry200578-11] 11,0 et ^11,1 Perry 2005, p. 78.

[Perry200578–79-12] Perry 2005, p. 78–79.

[Perry200579-13] 13,0 et ^13,1 Perry 2005, p. 79.

[Perry200579–80-14] Perry 2005, p. 79–80.

[15] « Vaudou » (in français). 2022-10-21.

[16] Leti, Geneviève (2019-10-18). Hroděj, Philippe, ed. « L’empoisonnement aux Antilles françaises à l’époque de l’esclavage (1724-1848) ». L'esclave et les plantations : de l'établissement de la servitude à son abolition. Hommage à Pierre Pluchon. Histoire (Rennes: Presses universitaires de Rennes): 209–227. ISBN 978-2-7535-6637-8.

[17] Manioc, Publié par le Blog. « Le crime d'empoisonnement dans les Antilles françaises ». Archived from the original on 2022-11-04. Retrieved 2022-11-04.

[18] ttps://www.cairn.info/plus-jamais-esclaves--9782707188656-page-113.htm

[19] « IFcinéma - Le Serment du bois caiman ». Retrieved 2022-11-04.

[20] Régis, Jessica (2020-08-24). « Hommage au Bois Caïman, source de l'indépendance haïtienne ». l-express.ca (in français). Retrieved 2022-11-04.

[21] « Jean-Pierre Le Glaunec – GRHS » (in français). Retrieved 2022-11-04.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]