Kizin ayisyèn

Kizin ayisyen an se Yon tradisyon ki makonnen ak pratik pou kwit manje ki soti nan peyi Dayiti. Se yon kizin kreyòl ki soti nan yon melanj plizyè estil gastwonomik ki te peple pati lwès zile Ispanyola, sètadi enfliyans afriken, fransè, endijèn Tayino, Panyòl ak Arab. Kizin ayisyen an konparab ak sa ki nan "criollo" ( panyòl pou "kreyòl") ak menm jan ak rès la nan Karayib Latin, men diferan nan plizyè fason ak omològ rejyonal li yo.

Gou yo se nan yon nati fonse epi Pike ki demontre enfliyans afriken ak franse,^[1] ak derive remakab ki soti nan natif natal Tayino ak teknik panyòl .

Enfliyans levantin te fè wout yo nan kilti prensipal la, akòz yon migrasyon Arab atravè ane yo, etabli anpil biznis. Plizyè ane adaptasyon yo fè kuizin sa yo rantre nan kuizin ayisyen an.

Istwa

Kizin pre-kolonyal

Ayiti se youn nan kèk zile Karayib yo te rele Moun ki fèt sou tè a Tayino, ki pale yon lang Awakan yo rele Tayino . Babekyou a soti ann Ayiti. Mo "babekyou" a soti nan mo barabicu, yo te jwenn nan lang moun Tayino nan Karayib la ak Timucua nan Florid, e li te antre nan lang Ewopeyen an nan fòm barbacoa. Espesyalman, Oxford English Dictionary tradui mo a kòm yon "kad baton ki mete sou pòs" . ^[2] ^[3] Gonzalo Fernández De Oviedo y Valdés, yon eksploratè Panyòl, te premye moun ki sèvi ak mo "barbecoa" nan enprime an Espay an 1526 nan Diccionario de la Lengua Española (2yèm Edisyon) nan Real Academia Española. Aprè Kristòf Kolon te debake nan Amerik yo an 1492, aparamman Panyòl yo te jwenn Ayisyen natif natal ki tap griye vyann bèt sou yon griy ki te fòme avèk yon kad an bwa ki te chita sou baton avèk yon dife ki te fè anba, ke flanm dife ak lafimen t ap monte epi anvlope vyann bèt la, sa ki te ba li yon ti kras. sèten gou. Etranj ase, menm kad la te itilize kòm yon mwayen pou pwoteksyon kont sovaj la ki ka atake nan mitan lannwit pandan y ap dòmi. ^[4] ^[5] Babekyou a non sèlman siviv nan kizin ayisyen an, men li te prezante nan anpil diferan pati nan mond lan epi li gen anpil varyasyon rejyonal yo.

Kizin kolonyal

Kristòf Kolon te ateri nan Mòl Sen Nikola sou 5 desanm 1492, epi li te reklame zile a li te rele La Isla Espanola (pita yo te rele Ispanyola) pou Espay. Panyòl yo te etabli plantasyon sik e yo te fè natif natal yo travay kòm esklav, sepandan kondisyon piman bouk ak maladi enfektye yo te pote pa maren panyòl yo te prèske disparèt popilasyon endijèn nan lane 1520 kòm natif natal yo te manke iminite kont nouvo maladi sa yo, Panyòl yo te enpòte esklav soti nan Afrik pou travay plantasyon sa yo pito. ^[6] ^[7] Afriken yo te entwodui okra (yo rele tou gonbo ; gous manjab), aki (fwi wouj ak jòn), tawo (yon rasin manjab), pwa pijon (grenn yon ti pyebwa afriken), ak divès kalite epis santi bon nan rejim alimantè a. An 1659, Franse yo te etabli tèt yo sou pati lwès zile Ispanyola ak Latòti pa chemen boukane yo. Trete Ryswick an 1697 te pèmèt Franse yo jwenn pòsyon lwès zile a nan men Panyòl yo te neglije. Nan ane 1700 yo, Franse yo te lokalize kontwòl li alèz, kiltive avèk siksè kann sik, kafe, koton, ak kakawo nan travay esklav afriken an. Lè Revolisyon ayisyen an te fini ak Premye Anpi Ayiti te etabli an 1804, plizyè milye refijye ki soti nan revolisyon an, alafwa Blan ak moun koulè ki lib ( afranchi oswa gens de couleur libres ), te kouri al Nouvèl Oleyan, souvan pote esklav afriken avèk yo, double popilasyon vil la. ^[8] Yo te entwodui tou espesyalite ayisyen tankou pwa wouj ak diri ak mirliton (oswa rele chayote ; yon legim ki gen fòm pwa) nan kizin kreyòl Louzyàn . ^[7]

Depi lendepandans Lafrans, enfliyans fransè a rete evidan nan sosyete ayisyen an, non sèlman nan itilizasyon lang lan men nan kontribisyon yo nan kuizin lan. Fwomaj franse, pen ak desè yo toujou manje komen yo jwenn nan magazen lokal yo ak mache yo. ^[7]

Engredyan popilè

Yon koup transvèsal nan manyòk

Fwi zaboka (cv. 'Fuerte'); agoch: antye, adwat: nan seksyon

Engredyan popilè pou prepare manje enkli :

Manje popilè

Kuizin ayisyen an souvan mete ansanm ak lòt zile rejyonal yo kòm " Kizin Karayib ", byenke li kenbe yon gou diferan inik. ^[7] Li enplike itilizasyon anpil nan remèd fèy ak itilizasyon liberal nan piman. Yon manje tipik ta pwobableman se yon repa "diri kole ak pwa", ki se diri ak pwa wouj ( pwa pinto yo souvan itilize tou) glase ak yon marinad kòm yon sòs epi ki kouvri ak pwason wòz, tomat ak zonyon. Li souvan rele Riz Nasyonal la, konsidere kòm diri nasyonal Ayiti.

Okazyonèlman, diri yo manje ak pwa sèlman, men pi souvan pase pa, kèk sòt de vyann konplete plat la. Pire pwa oswa sòs pwa souvan vide sou tèt diri blan. Sòs pwa tradisyonèl ayisyen an mwens epè pase soup pwa nwa kiben an. Pwa nwa se nòmalman pwa yo chwazi, ki te swiv pa pwa wouj, pwa blan, e menm pwa frans. Poul manje souvan, menm bagay la tou ale pou vyann kabrit ak vyann bèf. Poul souvan bouyi nan yon marinad ki gen ladan ji sitwon, tounen zoranj, pwavscotch bonnet, lay ak lòt kondiman, epi, aprè sa fri jiskaske kwoustiyan.

Legim ayisyen (oswa tou senpleman "legim'" ann Ayiti), se yon bouyon legim epè ki fòme avèk yon melanj kraze berejenn, chou, chayot, epina, kreson ak lòt legim selon disponiblite ak preferans kizin lan. Li aromatize avèk epis, zonyon, lay, ak pat tomat, epi jeneralman kwit avèk vyann bèf oswa krab. Legim pi souvan sèvi avèk diri, men yo ka sèvi tou avèk lòt farin, tankou mayi moulen, yon labouy farin mayi bon plat ki sanble ak polenta oswa grits ), pitit mil ( pitimi kwit), oswa ble.

Lòt farin yo manje souvan gen ladan yanm, patat (yo pa ta dwe konfonn youn ak patat dous nan Amerik dinò), pòmdetè, ak lamveritab. Sa yo souvan manje avèk yon sòs mens ki gen ladan pat tomat, zonyon, epis santi bon, ak pwason sèk.

Tchaka se yon bouyon remoute kouraj ki gen ladann hominy, pwa, joumou (kalbas), ak vyann (souvan vyann kochon ).

Boulèt, se boul vyann avèk pen ki gen sezonman nan mòd ayisyen an.

Yo pi souvan sèvi espageti an Ayiti kòm yon plat manje maten epi yo kwit ak sandwitch, aran sèk, ak epis santi bon, yo sèvi ak sòs tomat epi pafwa krison kri.

Pate ayisyen

Youn nan aperitif ki pi popilè nan peyi a se pate ayisyen an, ki fèt avèk vyann bèf, poul, mori sale, aran fimen (manje) ak kodenn mens ki antoure pa yon kwout kroustiyan oswa flak. Lòt ti goute yo gen ladan beye malanga fri ki pikant epi ki rele akra, bannann peze, ak marinad yon boul farin bon plat. Pou yon repa konplè, yo ka sèvi ak griyo (vyann kochon fri), kabrit taso (vyann kabrit fri) oswa lòt vyann fri. Manje sa yo sèvi ak yon baz pikant ki rele pikliz ki gen ladann chou, kawòt, vinèg, pwav scotch bonnet , ak epis santi bon. Manje fri, ke yo rele kolektivman fritay, yo vann lajman nan lari yo.

Repa rejyonal yo

Bol soup Joumou ak pen

Kizin rejyonal egziste tou nan tout peyi Dayiti. Nan zòn ozalantou Jeremi, nan depatman Grandans nan pwent sidwès peyi a sou Gòlf Gonâv, yo manje yon plat ki rele tonmtonm, ki se fwi pen vapè ki rele lam veritab kraze nan pilon. Tonmtonm vale san moulen, sèvi ak yon sòs glise ki fèt ak okra ( kalalou ), kwit avèk vyann, pwason, krab, ak epis sale. Tonmtonm sanble anpil ak Fufu nan Afrik lwès. Yon lòt plat rejyonal ki rele poul ak nwa kajou, ki se poul ak nwa kajou, se soti nan nò peyi a, nan zòn nan alantou Kap Ayisyen .

Vag migrasyon te enfliyanse kizin ayisyen an tou. Pa egzanp, imigran ki soti nan peyi Liban ak peyi Siri te pote kibbeh, ki te adopte nan kizin ayisyen an.

Baz gou nan anpil manje ayisyen se epis, yon sòs konbinezon ki fèt avèk piman kwit, lay, ak zèb, patikilyèman zonyon vèt, tim, ak pèsi. Li se tou itilize kòm yon kondiman debaz pou diri ak pwa epi yo itilize tou nan bouyon ak soup.

Bouyon kib yo souvan itilize pa kizinye ayisyen, sitou avèk mak Maggi de pli zan pli enpòte.

Brevay ak bwason

Byè

Byè se youn nan plizyè bwason alkòl komen an Ayiti, yo souvan bwè nan festival, fèt, epi detanzantan akonpanye yon repa. Mak byè ki pi konsome ann Ayiti se Prestige, yon lagè dou ki gen yon gou ki lejè ak krepi, men yon ti gou dous, ak yon gou vag men fò ki raple plizyè byè nan estil ameriken. Prestige se Brasserie Nationale d'Haiti (pwopryetè Heineken).

Wonm

Ayiti konnen entènasyonalman pou wonm li yo. Konpayi ki pi popilè nan peyi a se Wonm Babankou ki renome nan lemonn, youn nan pi rafine ak pi popilè ekspòtasyon nan peyi a daprè estanda entènasyonal yo. Li se bwason avèk alkòl ki pi renmen nan peyi a. Li inik nan distilri yo sèvi avèk ji kann dirèkteman olye pou yo melas tankou lòt kalite wonm. Se wonm nan mache nan apeprè 20 peyi epi li itilize yon pwosesis distilasyon ki sanble ak pwosesis yo itilize pou pwodui konyak.

Kleren

Kleren se yon bwason distile ki fèt ak sik kann, ki sibi menm pwosesis distilasyon ak wonm, byenke mwens rafine, ak brit. Li pafwa refere li kòm yon wonm blan paske nan kalite yo menm jan an. Yo konsidere li kòm yon opsyon pi bon mache pase rwonm estanda ann Ayiti e kòm rezilta li konsome plis. Yo itilize li tou nan rityèl Vodou . ^[9]

Kremas

Kremas se yon bwason avèk alkòl ki dous avèk krèm natif natal Ayiti. Se bwason ki fèt sitou avèk krèm kokoye, lèt kondanse oswa evapore sikre ak wonm. Wonm yo itilize anjeneral bren; sepandan, wonm blan yo itilize souvan tou. Plizyè lòt epis santi bon yo ajoute pou plis awòm tankou kannèl, nwa kajou, lanni, osi byen ke engredyan divès tankou ekstrè vaniy ki lajman itilize oswa rezen chèch. Resèt yo varye de moun a moun avèk kèk diferans nan engredyan isit ak la. Sepandan gade an jeneral ak gou yo se menm bagay la. Bwason an posede yon konsistans krèm ki sanble ak yon krèm glase epè epi li varye soti nan blan ak bèj nan koulè. Li se yon bwason trè popilè, sèvi regilyèman nan evènman sosyal ak pandan vakans yo. Li se anjeneral boule ansanm ak yon patisri dous nan kèk sòt. Bwason an souvan sèvi frèt, sepandan li ka sèvi nan tanperati sal. Dènyèman, bwason an te vann ann Ayiti ak Ozetazini.

Bwason san alkòl

Akòz klima twopikal li, ji se yon poto prensipal ann Ayiti. Ji nan anpil fwi yo souvan fè epi yo ka jwenn tout kote. Ji gwayav, ji chadèk, ji mango, ansanm ak ji yo nan anpil fwi agrim ( zoranj, granadin, fwi pasyon, elatriye) yo jwi. Ji se bwason defakto a paske varyete li yo genyen gou, pwodiksyon fasil, ak aksè toupatou. Bwason malte, ki se bwason san alkòl ki gen ladan lòj san fèrmante ak melas ajoute pou gou yo souvan bwè. Fwi chanpay ki gen gou Cola Couronne, se sansab soda ki pi popilè an Ayiti ak dyaspora li yo, paske li se yon bwason ki gen siksè depi 1924.^[10] Cola Lacaye se tou yon lòt mak nan soda ki vini nan yon varyete de gou ki gen ladan kola fwi. Nan zòn ki pi iben nan nasyon an, bwason Ameriken yo tankou Coca-Cola ak PepsiCo yo tou renmen. Milkchèyk yo bwè tou regilyèman. Tout nasyon an renmen dous, kafe fò. Depi 1898, youn nan pi ansyen mak kafe yo, Café Selecto ak Rebo ki pi resan an, tou de ofri gwo melanj.^[11] Kafe ayisyen an gen yon gou klasik ak rich nan chokola dous ak rekò melon dou.^[12]

Desè

Anpil kalite desè yo manje an Ayiti, soti nan ti goute a sikre. Kann yo itilize souvan nan fè desè sa yo, sepandan sik an mòso yo itilize souvan. Yon desè yo renmen anpil se yon glas pile ki rele fresko ki ka fwete byen vit. Fresko se menm jan ak yon glas italyèn, sepandan li konsiste prensipalman nan siwo fwi. Siwo a se enpe epè ak trè dous. Li se souvan vann pa machann lari yo. Dous sant ti goute sa a ki tankou sirèt souvan atire abèy, sa ki yo wè souvan nan lari. Pen patat se yon pen dous ki fè ak kannèl, lèt evapore ak patat dous. Li anjeneral sèvi frèt soti nan frijidè a, men li ka manje tou nan tanperati anbyan. Akasan se yon Milkchèyk mayi epè avèk yon konsistans ki sanble ak sa ki nan labouyi, yon kalite labouyi farin mayi. Li fèt ak anpil nan engredyan yo menm jan ak pen patat ki gen ladan lèt evapore, ak sik.

Lis repa ayisyen ak lòt

Planten Doub Fri

Pikliz ayisyen

Griyo te sèvi ak bannann fri ak pikliz

Bouyon
Bwochèt
Kasav (pen plat ki fèt ak manyòk dous sèk, trete anmè, pafwa awomatize ak kokoye sikre).
Chokola La Kaye (kakawo endijèn)
Doukounou (poudin farin mayi; ni dous ni bon plat)
Diri blan ak sòs pwa nwa
Diri djondjon (diri nan sòs djondjon nwa)
Diri ak legim
Diri ak pwa
Diri ak pwa wouj
Diri ak sòs pwa
Griyo (vyann kochon fri sezonman avèk Zonyon ak piman nan yon sòs zoranj anmè)^[13]
Makawoni ak graten (pat alimantè ak fwomaj)
Marinad
Pate ayisyen (yon bon plat trè popilè ki fèt ak yon patisri delika boure ak vyann bèf mens, mori sale, aran fimen, poul, ak kodenn mens ki kouvri ak epis santi bon pou yon gou inik ak pikant.
Pralin pistach
Pikliz (yon kondiman tankou salad chou ki fèt ak chou marine pikant, zonyon, kawòt, ak piman Scotch bonnet) ^[13]
Salad Bètrav
Sòs Ti-Malis (yon sòs pikant avèk epis anjeneral sèvi sou griyo oswa kabrit )
Soup joumou
Taso ak bannann peze
Poul an Sòs (Poul nan sòs kreyòl)
Salad Ris (bètrav, pòmdetè ak salad ze)

Gade tou

Kizin Karayib
Festival du Rhum Ayiti

Referans

↑ « What is a Haitian Patty? ». Archived from the original on 23 fevriye 2014. Retrieved 6 mas 2014.
↑ « The History of Barbecue in the South: The Etymology of Barbecue ». American Studies at the University of Virginia. Archived from the original on 2012-10-13. Retrieved 2014-10-13.
↑ O'Connell, Joe. « Oxford English Dictionary and Barbecue ». Oxford English Dictionary. Archived from the original on 2021-04-21. Retrieved 2014-10-13.
↑ « Barbecue, a Haitian Tradition ». Retrieved 2014-10-13.
↑ « Cultural Information: Haiti ». Archived from the original on 2014-08-30. Retrieved 2014-10-13.
↑ « What Became of the Taíno? ». Smithsonian. oktòb 2011. Archived from the original on 2013-12-07. Retrieved 2014-10-28.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 et ^7,3 « Food In Haiti ». Retrieved 28 oktòb 2014.
↑ "Haitian Immigration: 18th & 19th Centuries", In Motion: African American Migration Experience, New York Public Library, accessed 18 June 2015
↑ "Historical Dictionary"
↑ Steve, Bennett. « Cola Couronne: Try The Sweetest, Most Popular Taste of Haiti ». Uncommon Caribbean. Retrieved 13 fevriye 2014.
↑ "books.google.com"
↑ Nicaise, Molly. « History of Haitian Coffee ». Archived from the original on 2015-11-05. Retrieved 2022-04-03.
↑ ^13,0 et ^13,1 Clark, Melissa, ed. (6 mas 2015). « Haitian Griot Is a Postcard From the Caribbean ». Retrieved 20 mas 2015.

Lyen deyò

[1] « What is a Haitian Patty? ». Archived from the original on 23 fevriye 2014. Retrieved 6 mas 2014.

[2] « The History of Barbecue in the South: The Etymology of Barbecue ». American Studies at the University of Virginia. Archived from the original on 2012-10-13. Retrieved 2014-10-13.

[3] O'Connell, Joe. « Oxford English Dictionary and Barbecue ». Oxford English Dictionary. Archived from the original on 2021-04-21. Retrieved 2014-10-13.

[4] « Barbecue, a Haitian Tradition ». Retrieved 2014-10-13.

[5] « Cultural Information: Haiti ». Archived from the original on 2014-08-30. Retrieved 2014-10-13.

[6] « What Became of the Taíno? ». Smithsonian. oktòb 2011. Archived from the original on 2013-12-07. Retrieved 2014-10-28.

[Food_In_Haiti-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 et ^7,3 « Food In Haiti ». Retrieved 28 oktòb 2014.

[8] "Haitian Immigration: 18th & 19th Centuries", In Motion: African American Migration Experience, New York Public Library, accessed 18 June 2015

[9] "Historical Dictionary"

[10] Steve, Bennett. « Cola Couronne: Try The Sweetest, Most Popular Taste of Haiti ». Uncommon Caribbean. Retrieved 13 fevriye 2014.

[11] "books.google.com"

[12] Nicaise, Molly. « History of Haitian Coffee ». Archived from the original on 2015-11-05. Retrieved 2022-04-03.

[mobile.nytimes.com-13] 13,0 et ^13,1 Clark, Melissa, ed. (6 mas 2015). « Haitian Griot Is a Postcard From the Caribbean ». Retrieved 20 mas 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]