Pòtay:ekonomi

Definisyon

Mo greik oikonomía oikos «kay» nómos «lwa» lwa pou kay la oikonomía kay la anba lalwa Men eske se pa yon dezòd pou chak moun defini pwòp montan echanj pa yo? Pwoblèm ekonomik: Ekonomi soti nan de mo grèk oikos nomos (oikos kay, nomos lwa) ekonomi pa vle di lajan sere men pito prensip pou w suiv pou w byen jere lakay ou vi w oswa peyi w ak rantabilite, fe ekonomi vle di kreye lwa pou depans yo, e lwa pou depans yo fèt apati de you budjè. Men nan tout bagay gen pwoblèm, Pwoblèm ekonomik se sila a ki pou kontwòle sa k pou rayisab la, e rayisab la se yon pasyon ki deklanche e w paka evite l nan kesyon ennmi an. N'ap di nou konsa: nan ekonomi, kote li egziste youpakèt ennmi yo, men sa k fe wòl la dwe jwe pa yon òganizasyon, kit jan li ye, se pou l kontwole, wè ki pou anile, tout reyaksyon ki pou rayisab la. Se yon pwoblèm entelektyèl ki fò anpil, bay ennmi ekonomik lan definisyon ki pi presi e ki pi restren posib pou l dezapresye monnen nou an. Nou te bare lawout ak tout ennmi ekonomi ayisyen an lè n pa t ba yo dwa definisyon presi sa "senk goud egal you dola ameriken". Men an 2004 ennmi ekonomi an atake n nan kè ekonomi n nan lè n remèt definisyon presi sa ak ennmi n yo "biyè sa a nou fè l konfòm ak konstitisyon ayisyen an". Se pou definisyon ki pou ennmi an sa dwe kontwole, limite, trennen l nan minimòm ni. Sa kapab: "10goud se lik egal yon ewo" konfòm ak restitisyon e reparasyon endepandans ayisyen an. Ennmi ekonomi ayisyen an atake l fò paske modèl ekonomi ayisyen an kloure nan men enkapab yo. Ekonomi pou benefis pratike ann ayiti depi chak senk an yo, plis moun ap vin pagen lajan anmezi tan ap pase àne apre àne. Atitid granmanjè yo ki se bann aktè sosyo-ekonomik yo se yo ki anlon e anlaj responsab koz kife pagen lajan anndan peyi a pou ekonomi an ka estab. Diferan aktè yo se yo ki montre nesesite ke yo fè yon modèl ki pap ka sòti ayisyen yo nan povrete tèt chaje bounda lou sa. Tandans yo ki se yo k konstitye modèl sa a ki pou ekonomi pratike ann ayiti a pagen plas li si wi kot siksè yo. Menm-apre yon pakèt diferant inisyativ yo, tandans lan ki santral la ki gentan make ekonomi ayiti a, se kenbe manman lajan ki pou rann nan. Sa plis ke pran lari a e fè beton an cho rele pou grangwou lavichè tout solisyon an se soti ayisyen nan malè pandye ki se kenbe manman lajan ki pou rann nan. Pawòl sa a yo te soti nan bouch Fritz Jean, prezidan Chanm komès, ki pou endistri e tout pwofesyon yo ki pou Nòd- ès men sa k yon vibran apèl pou fini avèk pratik kenbe manman lajan ki pou rann nan. Fè manman lajan an pa ka fè pitit se yon gwo malè pandye ke ayisyen twouve l paske pitit se byen pòv malere. ==Ennmi an ap bay fawouch Pou sa l konstate l fè pèp sa a == Ansyen gouvènè Bank Santral la wè finisman sa chakjou nan ri kote l pase ak vil moun yo fini yo pagen nannan ankò ann ayiti. « Lè w ap gade w wè kòman endistri povrete sa a ke n ap ba l jarèt la fini ak pèp ayisyen an ». Konsa l esplike sa, tout pandan l pwente dwèt li sou kenbe manman lajan ki pou rann nan k al renk nan pòch ki pa bay pitit ki mennen nou tou dwat nan bloke ekonomi an pou moun pa antre. Kenbe manman lajan ki pou rann nan « Plis pase 50% richès peyi a se lik kontwole avèk 5% moun ki pi rich yo ann ayiti. Ankenn peyi pa ka vanse avèk nivo sa to elve moun ki pa fè pati ekonomi an, yon nivo moun pa pran moun pou moun, moun pa kanmarad moun nan ekonomi an», gentan pèlas siyale Fritz Jean, ki gentan site Marc Louis Bazin, moun ki nan ekonomi ayisyen an tout moun konnen, ki gentan reprezante Bank mondyal ann Afrik pati wèsla. Rajun Jan Singh, brasè-manman lajan ki pou rann nan ki ala tèt mouvman ekonomi Bank Mondyal la pou Ayiti, li menm ki pa t fè katwout pou l montre wout devlopman yo, li te chita sou eksperyans entènasyonal li yo. « Pa pral gen resèt mirak yo, men plen mwayen k ap bay solisyon yo», gentan vanse brasè-manman lajan ki pou rann nan ki pou Bank mondyal la. Si li li konstate ke plen pòch pa toujou danse kole avèk devlopman, li envite aktè yo pou yo sonje ti detay yo souvan bliye a: Anplwa a. San wondonmon nan ankenn sans, Rujun Jan Singh, ki te eksprime l devanfas ki pou minis ayisyen an ki pou Ekonomi ak tout finans yo, gentan fè remake kèk bagay ke tout dirijan ayisyen yo konnen nan bon ti mamit. Peyi k kreye anplwa pou tout moun yo, yo tout sanble. Li gentan site kat sou tab: yon klima ki pou afè yo k ap byen mache, yon fasilite pou moun al pran edikasyon, yon regleman pou travay k ap ankouraje tout anplwa moun renmen yo, e konstriksyon yo djanm. Depi egzistans ki pou peyi sa a tanmen, nou pratike yon ekonomi ki pou sibzistans nan eksplwate sèlman tikras resous yo ke peyi a genyen san reyenvesti. Se sa n ka wè nan ka pou kafe a, bwa, kann... Yon eksplatasyon sou sa n levejwenn san ankenn chanjman. Resous yo ap fini san ranplase pou ka gen toujou pou manman lajan an rann pou gen dekwa pou n'viv. Pifò moun pagen aksè ak resous sa a yo paske yon ti gwoup moun kenbe yo anba men yo, gentan fè konprann nan sibztans minis lan ki pou Ekonomi an ak tout finans yo, Wilson Laleau. Selon minis lan Laleau, brasè-manman lajan ki pou rann nan pou leta pa l la, pibon zouti pou ranvèse tandans lan se definisyon an pou you politik piblik de lwa apopriye yo, pou you budjè. Pou li, konsiltasyon yo se ak yon bann diferan patnè yo anvan yo tanmen-ekri pou you budjè 2014-2015 pou tout patnè sa a yo patisipe nan fè rechèch pou you madebat ant aksyon yo ki leta e inisyativ yo ki pou sektè prive a. (Jean Rendolf Leomyr Observateur en developpement Economique)«Dezomè, se moun k ap pwodui anndan peyi a se yo k dwe, atravè tarif la, ki pou pouse yo pwodui, pwoteje moun yo ap pèmèt yo pa fè tikras gen kad toutbann akò yo ki pou karikòm ki mete nou kotakot ak patnè yo ki pre nou yo tankou ak sila yo ki pou oganizasyon mondyal pou komès la (omc)» gentan fè konnen l, lendi sa kite 24 mars 2014 la, Wilson Laleau, nan ouvèti ki pou seminè atelye li di «estrateji ki pou grandisman ekonomi» oganize nan metmen ministè ki pou finans yo nan kolaborasyon avek sila a ki pou planifikasyon an. Gwo-ajantye a ki pou Repiblik la gentan notaman souliye ke adopsyon an ki pou you politik tarifè apopriye se yon kondisyon esansyèl pou atire toutbann envestisman yo ki pou kalite e kreye pakèt anplwa yo. Lè chat pa la Rat pran kay Anbasad Ameriken an anonse ke apati de lendi 17 fevriye 2014 la, to pou chanje lajan an pou frè yo k ap pèmèt yo trete dosye yo ap pase nan montan 44.00 rive nan 46.00 goud yo pou ($1,00) dola ameriken. Anbasad la pwosede ak yon evalyasyon peryodik ki pou to yo ki pou chanj lan lete fikse e li menm li efektye yon bann ajisteman yo lè sa se nesesè. '"'Alatreka pou lave kay tè'"' aktout sa sot fèk varye yo pou to yo ki pou chanj lan, frè yo ki pou trètman an dosye pou viza yo ki pou touris la, ki pou afè yo, sa a yo ki pou manm yo ki pou ekipaj, viza yo ki pou etidyan yo, viza yo ki pou tranzit e menm ke viza yo delivre pou echaj kiltirèl yo, yo ap pase nan pri 7.35 goud yo.frè yo ki pou trètman dosye pou viza yo ki pou sejou tanporè apwouve pa imigrasyon ameriken an ap pou 8.740 goud yo. Frè yo ki pou trètman dosye ki pou viza yo pou fyanse yo ap pou 11.040 goud yo. Ekstrè sa a ki pou not Anbasad Ameriken an gentan leve plim sou do près ayisyen an. Lemoine Bonneau, nan editoryal li a ki pou 24 fevriye nan Nouvelliste (1), deplore lese ale san fren ke Anbasad la gentan pran pou l fikse pwop to l yo pou chanj lan sou tè ayisyen an. «Dwa a ki pou fikse tout frè yo pou trètman dosye yo ki pou postilan yo dezire yo gen nan men yo yon viza s'ak-nou konnen nan tout misyon diplomatik yo ki prezan yo sou teritwa a. Men nan ka sa, inisyativ ki pran pa anbsad sa a pou l anonse yon to ki pou chanj lan nan medya yo montre franchman '""lafimen vin met mèt kay deyò""' paske to pou chanje pa l la pi wo pase to ki pou referans bank santral la sa ta ka kreye panik nan nivo ki pou mache ki pou chaje lajan an atravè tout peyi a», te regrete li. Ekonomi enstab Goud la vin san valè Prewokipasyon yo ki pou M. Bonneau se yo k pi parèt jis. Lè w ap gade, si sou plan politik e/ouswa diplomatik, desizyon Anbasad la ka poze youbann pwoblèm yo, sou plan ekonomik, li koresponn nan yon senp pyekoutprandevan atansyon pa kapon pou to yo ki pou chanj lan k ap vini ki jan sa pral ye? Yon senp previzyon ka bay rezon an. Li tradui konpòtman ki pou majorite latriyo ajan ekonomik yo: menaj,antrepriz ouswa òganizasyon non gouvènmantal e menm gouvènman yo nan sitiyasyon ke yo pa konnen anyen sou evolisyon ki pou you varyasyon k ap bay goud la enpòtans. Ajan sa a yo eseye jan yo kapab pou pwoteje tèt yo kont boukannen glas yo ki pou to yo nan zafè chanje lajan an, si yon moun vle konprann rezon an lè pyekoutprandevan sa afiche yon tandans men wotè. Sa fè n al gad pou kisa? Lè n gentan obsève nan dènye àne sa a yo peyi a se an dola l ye jis goud la se makiyaj de tanzantan w ap gen bezwen makiye plis ekonomi ayisyen an se bwat makiyaj la. Mennaj yo vle gade epay yo a ann dola yo pou evite ke yo viktim pandan goud la ap san valè a. Pou w konprann byen fonde ki pou demach yo a, li bon pou gade tanzantan evolisyon an ki pou to yo ki pou chanj lan nan you ale pou trant dènye àne yo. Bout jis nan septanm 1990, anvan kou eta a pran ak militè yo, yon moun t ap bezwen nan mwayèn sèlman 7,45 goud yo pou you dola ameriken. Dizan pi bonè. Yon moun t ap bezwen inikman 5 goud yo. Sa vle di ke si nan lè m te fèt, papa m ta ouvè yon konpt nan non m ann dola ameriken yo avek yon montan 100 000 goud yo, sa t ap fè 20 000 dola ameriken yo jou l fè depo a. Avek you to yo ki pou enterè ànyèl 1% chak àne sou depo a, 38 àne pita, m tap gen nan men m you sold ki pou 29190 dola ameriken yo sou konpt mwen an. Si se ta kounya, depo a gentan te fèt ann goud yo, avek to yo ki pou kounya 44.80 goud yo pou you dola (to yo afiche pa bank komèsyal yo vandredi ki te 21 mars 2014) menm avek you to ki pou enterè 3% pa àne sou konpt ki pou epay mwen an ann goud yo, m t ap gen nan men m ke 6 863 dola ameriken yo. Montan sa t ap reprezante sòm lan ki kapitalize sou 38 àne yo ki pou 100 000 goud yo nan you to yo ki pou 3%, taka 307 478 goud yo, divize pa 44.80. Diferans lan se gwozafè. Pèt la t ap pran atò you ouvèkò sepatapzafèpiti si Papa m te gen opòtinite a ki pou depoze youbann milyon yo ki pou goud yo sou konpt lan. Pou bagay la pa vin deraye twòp, mwen neglije efè a ki pou lavichè. Mal sele k ap foule Konsa, pou pwoteje tèt yo yo menm kont lajan pèdi sa a ki pa ti zafè, mennaj yo tounen yo pi plis bokot depo yo ki ann dola ameriken yo. Dènye bagay sa a yo, rapote Joseph Harold Pierre (2) nan site ki pou estatistik yo ki pou Bank entè-ameriken pou devlopman (bid), se yo k pase 172 milyon yo nan 1,7 milya dola yo depi 1996 rive 2011, korespondan ak 23% e 57% ki pou total ki pou depo yo pou de (2) àne sa a yo. Lè aktout antrepriz yo ouswa òganizm yo tankou Anbasad ameriken an, olye pou l kenbe epay li a ann dola yo, yo eseye fè pyekoutprandevan pou tout wose ki pou to yo ki pou canje kòb la pou evite pèt yo resèt yo ke sa ka okazyone. Li tande atò pou l devanse mache a e otorite yo ki pou monnen an yo lè l. Itilize pwop to yo ki pou chanje lajan an, toujou lajman pi wo ke to yo ki pou mache a. Komèsan yo avanse trè souvan kom rezon ouswa prêtèks lefètke si yo pa mete to pa yo a pi wo ki pou chanj lan, yo pap ka anmezi pou renouvle anplen estòk yo a sizanka kote to yo ki pou chanj lan sou mache a efektivman ta ogmante. Nan sans sa a, Anbasad la gentan mete l nan dan pouri gen fòs sou bannann mi menm jan konpòtman antrepriz yo e lòt òganizasyon yo ki lage chay tout to lajan wo yo sou konsomatè yo. Sa k pi mal la se, konsomatè yo ki pote chay la menm chaylou a ki pou pyekoutprandevan yo ki pou antrepriz sa a yo. Si yo menm sa yo panse ke to a ka ogmante, yo kòmanse nan ajiste l alavans. Lè movèz fwa pran yo pou yo toupizi pitit sòyèt, yo pratike yo yon to pi wo lontan menm kote ke to yo pou chanj lan stab. Pèsònèlman, kom mwen gentan déjà siyale l nan adikwòkwò sa, m' gentan te souvan pran pati a lèke m pa wè rezon pou y apfè sa e m pa dakò peye montan an ki pou you tranzaksyon nan yon to lajman siperyè ak to a ki aplike pa bankomèsyal yo. Sistèm sa s'on sistèm m pa konn doulè w Nan annrecyclopeidyei Ahyti ah nan Alfaekonimi lanse pa ekselans li Prezidan Jean Bertrand Aristide ak ann envesti pou moun se mwayen ekonomik pou kontwole moun ak antrepriz, bank ak bank bòlèt. Ki anbrase mo grèk mikwo '''ti''' oikonomos '''demele''' ak tidemele degaje pa peche nan sistèm sa a chak moun ap plen pòch yo kilè vrèman nap antre nan sistèm makwo mo grèk ki vle di angwo oikos kay nomos lwa wè angwoekonomi an pou devlopman peyi a. Fè yon agrega sa vle di pandan w wè enterè pa w wè pa lòt moun yo tou. La ou fè yon agregasyon lè ak kòb ou, ou kreye djòb pou moun jwenn travay lè sa ou envesti pou moun. Ou konn doulè moun. Vodouekonomi pati nan syans ekonomi ayisyen an ki pale de kwayans ekonomis yo. Demelegèt. Trè souvan repons lan ki pou komèsan an se: «Mesye ou vle achte oubyen non?» Se ap ka pa yon moun ki dezire benefisye yon viza ameriken. Swa w prann oubyen w kite l. Twò souvan, pri yo se yok afiche yo ann dola ameriken yo. Nan magazen yo tankou nan sipèmache yo. Pi mal la nan pratik sa a, sèke chak antrepriz komèsyal gentan gen tandans nan enpoze nan jan yo vle pwòp to pa yo ki pou chanj lan pou toupizi kliyan yo. Endepandaman pou to yo ki pratike pa bank komèsyal yo. Yo pa menm respekte to yo ki pou referans bank santral la. Menm jan w wè Anbasad Ameriken an fè l lan. Sèl sa k denominatè komen an, sèke tout to yo ke yo afiche antrepriz sa a yo se yo k siperyè yo ak sa a yo ki pou bank komèsyal yo e menm pou sa k pou bank santral la. You pratik ke gouvènè a ki pou bank santral la, M. Charles Castel, te gentan rekonèt e kalifye de «pratik entolerab». Sa se you fason pou komèsan yo asire yo yo menm kont risk lan ki pou volatilite ki pou to yo ki pou chanj lan? M. Castel te reponn nan negativ lan lè l pran baze l li menm sou istorik la ki relativman stab ki pou to yo ki pou chanj lan depi lè gouvènman tranzisyon an, ki pou 2004 jiska jounen jodi a. Byen ke nan diz an yo, to a ki pou chanj lan pa t toutafè stab tankou te pretann ni an gouvènè a.Yon ekip enkonpetan nan ekonomi ayisyen an Li te jije pratik sa a domajab pou ekonomi an e ak sosyete a anjeneral. San, anyen pa fèt jan yo dwe fèt lojikman, pwopoze ankenn solisyon. Si otorite yo pa ka yo menm fè komèsan lokal yo antre nan lòd, ki sa k pral ka fè you Anbasad puisan antre nan lòd? Konsyan soubann malfè ki pou you jan de pratik konsa pou dechèpiye lajan konsomatè yo fè yo paka ret you goud nan pòch yo, Maguy Durcé, atò minis ki pou komès e ki pou Endistri a, te gentan pran desizyon an pou egzije ke magazen yo e sant komèsyal yo afiche pri yo ki pou pwodui yo ann goud yo, sèlgrenn li menm ki monnen nasyonal selon atik 6 ki pou konstitisyon an ki an fonksyon an. You desizyon dife pay mayi nan boul figi l sa pa respekte byen ke Durcé te nan tèt ministè a pou jis li ale. Menmsi desizyon an ki pou minis Durcé te gentan te aplike, sa pa t ap epanye kosomatè yo nan anyen pou bann malfezan ki pou you monte wo ouswa pyekoutprandevan nan monte kòb ki pou chanje a pi wo ke monte wo leta a pou to yo ki pou chanj lan sou lavichè a. Pou evite toubiyon politik yo ki pou desizyon pede ogmante «chak kote to yo ki pou chanj pa l la», Anbasad la ta ka bay sèlman wos ki pou pri yo ki pou viza yo san mansyòne evolisyon an ki pou to yo ki pou chanj lan. Sa se dwa l, tankou M. Bonneau rekonèt li pwobableman, pwochèn fwa yo, l ap kapab fikse yon pri pou tretman ki pou dosye yo janke to a ki pou chanj lan alpiwo sa ka 50goud yo pou yon dola ameriken san nan fè mansyon ak pres la e aktout piblik la. Antrepriz yo ap fè menm nan si otorite yo ta egzije yo pou yo aplike to a ki afiche pa bank komèsyal yo ouswa to a ki pou referans bank santral la. Bon deba a tapdwe pito fè l sou «evolisyon peryodik» lan ke Anbasad la fè pou met to pa l la pi wo ke to ki pou chanj lan. Menmsi konsila a afime «li pa pran desizyon sou to a ki pou chanj lan sou baz ki pou vivsousakbliyekò yo, e ke desizyon l lan pa reflete nan anyen yon sa-n'tekadi santiman sou kondisyon yo pou ekonomi kounya ak sa k ap vini an yo»(3), desizyon l lan tradui you pyekoutprandevan sou to yo ki pou chanj lan k ap evolye ann to a ki rete wo sou baz siyal yo kit pase yo, prezan yo, pou sa k konnen. Milye a e konsa tou bann enfòmasyon yo gran piblik la po ko konnen yo. Etandone enpòtans Anbasad ameriken ann Ayiti, li ka jwe you wòl ki pou lidè. Sou mache a ki pou chanj lan, nan atire konsa anpil enbesil ayisyen suiv li, enbesil sa a yo ka di:«Si Anbasad ameriken an estime ke to a ki pou chanje lajan an pral pase ak 46 goud yo, li dwe gen bon rezon pou l al kwè l konsa, nou prale fè menm jan an san yo pa konnen se ekonomi ayisyen an y ap kraze lè y ap suiv etranje. To a ap vale teren ki pou chanj lan (sa ap fè gen yon pwochen chitapale ki pa p fini) kite goud la ap pèdi valè l konsa jis pou yon korelasyon ki pa p mennen n ke nan povrete pitapitris e li pozitivman ap alimante mas pèp la ke yo panse se prezidan yo ki sous pwoblèm nan epi voye prezidan ale mete lòt anyen pa p chanje toutan nou pa stabilize goud la menm jan l te ye anvan an. Nou annafè ak yon bann konèsè ki wè pòch yo sèlman e ki de ti pwason k ap suiv gwo kouran konsa nan vèy ki pou eleksyon yo anons lan te gentan bay la pou l fèt la, ensètitid politik la kapab gentan gen kèk bagay pou l wè ak pran plezi libelibè Anbasad ameriken an pran pou l monte to yo ki pou chanj lan wotè l pipito a.

---

Le w pa gen manman w tete grann «Bidjè a pa dwe se yon bagay pou jepeteklere gade, men li se yon zouti ki reponn aktout bezwen ki pou tout aktè sosyal yo», gentan presize gwo-ajantye a ki pou Repiblik la. Wilson Laleau gentan pwofite pran okazyon an pou salanbe daso-mann palmantè yo ki pa gen konpetans pou fè lekti e konprann lwa ki pou finans 2013-2014 lan yo ki pa t adopte nan fen ki pou egzèsis dènye a. Minis lan ki pou Ekonomi e ki pou tout finans yo gentan estime ke defi a pou Ayiti se jere grandisman wonivo sandwèlong byen repati e patikilyèman rich nan anplwa k ap dire e nan resp mère dwa moun byen peye pou satisfè bezwen yo ki pou popilasyon an alawonnbadè e ki pou jenès patikilyèman. «Kote grandisman sa ye ki gen de (2) chif yo ke nou rele ak tout ve nou yo e ki, sèl, appou li menm ki pou soti n nan sitiyasyon anwo pa monte anba pa desann peyi a twouve l'plonje depi si lontan yo», ke l'te mande li menm. Tout pandan l fè konnen ke chantye a rete tennfas, M. Laleau montre ke objektif la ki pou asiz ki fèt nan Montana tout 24 e 25 mars se pou antre nan refleksyon sa a ki nan kad trè presi pou yon preparasyon ki pou bidjè 2014-2015. Malèpandye l, gentan siyale li minis Wilson Laleau, se pou reflechi ansanm e pou fè tout sòt pwopozisyon yo pou refonde modèl ekonomi nou an nan sa n gen nan dyakout nou fè sa n ka fè selon nou menm ak pwop ide nou e fason n ka antre yo nan fason n ap prezante rannman tèm grandisman an. Objektif lan, pou kontinye l ap di, «se pou egalman yo kapab detèmine aksyon yo e refòm yo ki priyoritè, ke l kapab nan domèn yo ki transvèsal ouswa ke l ta kapab plis retchita anndan sektè yo, ki se yo ki pral akselere e anplifye rezilta yo nou eskonte a», gentan ajoute minis lan ki pou finans yo. Li pa t ale bèkèkè san l pa t adrese l ak yon konfrè l ki gentan fè l konnen se ogmante taks ki lakoz bidjè 2013-2014 la pa t adopte a.

tit1 ..poko

tit2 ..poko