Prezidan pou lavi (Ayiti)

Prezidan pou lavi se yon tit ke chèf leta ayisyen te mete nan plizyè okazyon ant 1806 ak 1986^[1].

Tit la bay chèf leta pouvwa san limit sou tan. Li bay detantè a dwa pou deziyen oswa nonmen siksesè li^[2]. Sèvi ak tit la « prezidan pou lavi » olye ke yon tit tradisyonèlman otokratik, tankou sa a nan yon monak, implique sibvèsyon nan demokrasi liberal pa responsab la. Kidonk, prezidan pou lavi a souvan synonym ak diktatè.

Pouvwa li yo detèmine pa Konstitisyon an, ki rekonèt li kòm Chèf Leta pou lavi. Sistèm prezidans lavi Ayiti a pafwa refere li kòm yon « monachi elektoral ». Prezidan pou lavi a diferansye ak prezidan Repiblik klasik la, paske pouvwa li yo klèman diferan e ke prezidan pou lavi a pa konsidere kòm yon ofisyèl eli demokratik, men kòm yon monak oswa yon lidè otokratik.

Jouk jounen jodi a, dènye prezidan pou lavi nan listwa peyi Dayiti se Jean-Claude Duvalier^[3] ki te ranvèse pandan Revolisyon 7 fevriye 1986 la.

Istwa

Yon prezidan pou lavi ka konsidere kòm yon monak defakto. Anplis tit la, politisyen yo souvan gen difikilte pou diferansye yon eta ki dirije pou lavi pa yon prezidan pou lavi (an patikilye yon eta ki eritye travay yon diktati familyal tankou ann Ayiti) ak yon monachi.

Kòmansman yo anba Desalin (1804)

Pandan seremoni deklarasyon endepandans la, premye janvye 1804, pwosesyon ofisyèl la te ale nan Palè Gouvènman an, dènye kanpe kote lyetnan ak jeneral Jean-Jacques Dessalines nan yon zak ekspre, te pwoklame li chèf Leta endepandan kòm Gouvènè Jeneral pou lavi Ayiti. Kèk jou apre, piblikasyon zak ofisyèl li yo nan tout vil ak vil ann Ayiti te lakòz nouvo rejwi popilè.

Premye gouvènman sa a, ki nan okenn fason te pran fòm yon Repiblik, te sitou konsidere kòm yon rejim pwovizwa, anvan adopsyon yon konstitisyon reyèl. Desalin, ki kenbe ren nouvo Leta a, gen konviksyon pou peyi a jwenn estabilite politik, ekonomik, sosyal ak teritoryal li bezwen yon rejim solid e enkoruptibl, ki pap febli. Desalin te tèlman atache ak lame a ke li pa tabli yon gouvènman sivil ak minis. Se li menm sèl ki nan tèt leta, asiste pa adjwen, jeneral li yo ak lyetnan li yo. Gouvènman militè sa a, ke kèk moun dekri kòm diktatoryal, se poutan anpil apresye pa popilasyon an, ki gen ladan pa kèk sijè blan yo (sitou ki gen orijin Polonè).

Nan dat 2 septanm 1804, apre nèf mwa gouvènans, Desalin mete yon fen nan gouvènman an e jeneral li yo te pwoklame Anperè Ayiti sou non Jacques 1er pandan yon seremoni solanèl.

Premye prezidan pou lavi (1806-1811)

Apre asasina Desalin an 1806, rejim enperyal la te tonbe. Pati milat Alexandre Pétion mande reekri Konstitisyon an ak etablisman yon asanble konstitiyan. Jeneral Henri Christophe te pwoklame prezidan pou lavi, ak pouvwa ekstraòdinè annatant adopsyon konstitisyon an nan lavni.

Nan dat 27 desanm 1806, asanble konstitiyan an te adopte ofisyèlman Konstitisyon an. Dènye a tabli yon rejim palmantè repibliken, san yon prezidans pou lavi, men ak yon Prezidan Repiblik la eli pou yon manda 4 ane pa Palman an. Apati 28 desanm, Christophe, ki te refize remèt pouvwa a, te mache sou asanble a ki te defann Pétion, ki te responsab defans Pòtoprens. Christophe te repouse, men li te pran retrèt nan Nò kote li te gen yon Konstitisyon Eta Ayiti apwouve pa Konsèy Deta li a nan dat 17 fevriye 1807, ki te deziyen li prezidan pou lavi. Sid la te kenbe Konstitisyon Desanm 1806 la ak Pétion kòm Prezidan Repiblik la. Nan dat 26 mas 1811, Christophe te pwoklame tèt li wa e li te pibliye Konstitisyon monachik 28 mas la, ak ki li te kenbe pouvwa absoli epi, menm jan ak Napoleon, li te antoure tèt li ak yon noblès pou li te distribye tit ak prebend.

Rejim Prezidan pou lavi (1816-1849)

Re-eli plizyè fwa kòm prezidan, Pétion, nan diskisyon ak Palman an, pwofite kriz yo pou l debarase m de Sena a epi modifye Konstitisyon an 2 jen 1816, pou l vin Prezidan pou lavi. Pouvwa lejislatif la pèdi enfliyans li nan avantaj chèf leta a ki konsantre tout pouvwa, epi ki ka fonn de chanm yo san okenn opozisyon. Li tou jwenn dwa pou deziyen siksesè li. Kidonk, lè li te mouri 29 mas 1818, se eritye Jeneral Jean-Pierre Boyer li ki te imedyatman rekonèt kòm prezidan pou lavi, san eleksyon fòmèl. Dènye a reyini zile a nan kèk ane: li likide revòlt Grande-Anse an Jiyè 1819 ; Swisid Christophe te pèmèt li pwolonje otorite li sou Nò a, anvan li refè, 9 fevriye 1822, pati lès la, ki te leve kont Espayòl yo.

Pandan plis pase ven ane, zile a te gen yon sèl lidè, nan moun nan Boyer, ki te kenbe tit prezidan pou lavi osi byen ke predika nan wo seren, e ki te rete sou pouvwa a soti 18 oktòb 1820 pou rive 13 mas 1843. Koudeta te ranvèse nan dat 1843, Boyer te kite pouvwa a san li pa t kapab pase l bay eritye li: pitit pitit li Boyer-Bazelais. Nouvo gouvènman pwovizwa a te retire jeneral Borgella, fidèl ak Boyer, tou sou pouvwa a ki te deside kenbe prezidans la pou lavi ak yon lòt fanmi ki pa Boyers yo. Jeneral Charles Hérard, lidè insurrection a, se konsa enstale kòm nouvo Prezidan pou lavi a.

Malgre espwa sipòtè yon rejim demokratik ak repibliken, Hérard te kenbe rejim Boyerist la kòm prezidan pou lavi, epi li te gouvène ak tout pouvwa san Palman an (kontrèman ak Boyer). Palman an ranplase tanporèman pa yon konsèy militè, totalman rete fidèl a diktatè a. Nan mwa me 1844, ansyen jeneral Philippe Guerrier te ranvèse Hérard e li te ranplase l kòm Prezidan pou lavi. Pa dekrè, li retabli Palman an nan nonmen nouvo manm nan Chanm Depite a ak Sena a. Lè Guerrier te mouri nan dat 16 avril 1845, eritye li a, Prens Jeneral Jean-Louis Pierrot, te vin ranplase l. Dènye a transfere gouvènman an nan Kap-Ayisyen, ki vin tounen nouvo kapital la, rlege Pòtoprens nan ran dezyèm vil nan peyi a. Yon pati nan lame a, ansanm ak elit entelektyèl Pòtoprens, te fòse Pierrot abdike nan dat 24 mas 1846. Yo te retire eritye l ak bofis li a, Pierre Nord Alexis, nan siksesyon an favè jeneral Jean-Baptiste Riché. Nouvo prezidan pou lavi a tounen Pòtoprens epi pou evite yon nouvo koudeta, li deziyen Alexis kòm eritye l. Sou lanmò Riché an 1847, Alexis te pwoklame prezidan pou lavi depi Kap-Ayisyen, men ganizon Pòtoprens ak Palman an te jwenn yon nouvo lidè nan moun kòmandan jeneral Faustin Soulouque. Alexis abandone pouvwa, ki pèmèt Soulouque vin Prezidan pou lavi.

An 1849, Sena a te pwoklame Soulouque Anperè Ayiti. Li te gouvènen jouk revolisyon an nan 1859, apre sa Repiblik la te retabli ak yon nouvo konstitisyon.

Diktati Salanve (1867-1868)

An 1867, Jeneral Sylvain Salnave te pran pouvwa a nan yon koudeta, te sispann konstitisyon an epi li te vin prezidan pou lavi lè sa a anperè. Fòs Repibliken Jeneral Saget yo te kenbe l pandan dezan, jiskaske rejim li a tonbe nan Desanm 1869.

Rèy Lysius Salomon (1879-1888)

Nan mwa Oktòb 1879, Jeneral Lysius Salomon, neve ak ansyen minis Soulouque, te pran pouvwa apre yo te ranvèse gouvènman pwovizwa a, epi li te pwoklame tèt li Prezidan pou lavi. Retounen sa a nan otokrasi relativman byen resevwa pa popilasyon an, fatige ak lit patizan ak kriz politik.

Pandan li te reprime manifestasyon repibliken yo e te fè opozan li yo egzile, li te goumen tou kont jeneral Boyer-Bazelais ki te reklame dwa pou gouvène, kòm desandan yon prezidan pou lavi. Okòmansman, Salomon te pwopoze deziyen l kòm siksesè li, men lagè a rekòmanse ant de mesye yo e Boyer-Bazelais te mouri nan konba an 1883.

Pandan rèy li, peyi a te fè eksperyans estabilite politik ak ekonomik. Palman an, byenke prezan, gen fèb enfliyans nan pran desizyon. Salomon gen pouvwa veto ak enpozisyon, ki pèmèt li siprime vòt la sou yon lwa, enpoze li ak anile sesyon palmantè yo.

Nan chache yon eritye, Salomon tounen vin jwenn plizyè pretandan tankou Prens Joseph Soulouque, gran-neve Anperè Faustin, oswa Pierre Nord Alexis, ki toujou aspire nan pouvwa siprèm. An 1888, apre yon kriz finansye, revòlt taks te pete nan peyi a epi yo te tounen yon revolisyon. Yo ranvèse Salomon epi yo egzile an Frans.

Diktati Pierre Nord Alexis (1902-1908)

Nan dat 17 desanm 1902, Alexis te pwofite tabli yon gouvènman pwovizwa pou pran pouvwa nan tèt twoup li yo. 21 desanm ki vin apre a, li te retabli konstitisyon 1816 la epi li te pwoklame tèt li Prezidan pou lavi, pandan l te deziyen pitit gason l kòm eritye.

Anba Alexis, sansi ak represyon vyolan pa lame a te komen. Pa fòs, li retabli lòd nan lari men tou nan kès leta a, depi li mete kanpe yon gwo pwosè san parèy kont plizyè ansyen minis, pou elimine koripsyon. Alexis chape anba plizyè tantativ asasina. An 1905, yo te asasinen pitit gason l pandan yon parad militè. Nève li, Jeneral Vilbrun Guillaume Sam, deziyen kòm nouvo eritye a. Dènye a se responsab pou swiv opozan Repibliken an ekzil ak elimine kèk nan yo.

Vyolans rejim nan te pwovoke yon soulèvman nan zam nan tout peyi a ak deklanche revolisyon an 1908, ki te mennen nan tonbe nan rejim nan ak nan fen rèy Alexis la. Diktatè depoze a te mouri nan ekzil dezan pita.

Diktati Vilbrun Guillaume Sam (1915)

Vilbrun Guillaume Sam te ekzile ann Jamayik tounen Ayiti e li te bay plizyè prezidan siksesif sipò l. An 1915, li te vin lidè faksyon mekontantman yo, li te rasanble yon gwo lame ki te sènen kapital la e li te pouse Prezidan Théodore demisyone.

Rèy Sam te make pa dezòd ak vyolans. Sam te pase pifò tan li goumen kont ènmi politik li yo, tankou Rosalvo Bobo ak Oreste Zamor. An jiyè 1915, pandan revòlt popilè ki te dirije pa Zamor, Sam te fè arete tout opozan li yo epi yo te touye Zamor tèt li. Aji sa a inifye opozan li yo ki reyini ansanm epi kòmanse yon nouvo revolisyon. Sam bay lòd pou represyon men sòlda yo nan lòd yo bat ak diktatè a se lench pa foul moun yo. Apre sa, kèk sipòtè li yo toujou vivan kouri met deyò.

Dinasti Duvalier (1957-1986)

Plis pase 40 ane apre tonbe Vilbrun Guillaume Sam, prezidan nasyonalis François Duvalier ap konsidere yon lòt fwa ankò prezidans la pou lavi. Eli apre yon koudeta ak yon eleksyon truke, dènye a modifye konstitisyon an ak amannman pou elaji pouvwa li ak pwolonje manda li. Finalman, li konplètman renonse konstitisyon an, epi konplete pwosesis la nan ofisyèlman pran tout pouvwa, kidonk retabli prezidans la pou lavi.

Pou lejitimize pozisyon li, li te prezante tèt li kòm yon desandan Faustin Soulouque, e li te panse, menm jan ak li, pou yo te kouwone Anperè Ayiti. Finalman, li pa t ale pi lwen e li te rete prezidan pou lavi jiskaske li mouri an 1971.

Sèl pitit gason l 'ak eritye, Jean-Claude, imedyatman pran plas li kòm prezidan pou lavi. Diktatori fanmi an te kontinye pandan plizyè deseni. Nesans pitit Jean-Claude Duvalier yo nan ane 1980 yo te ranfòse anprent dinastik rejim nan. Apre gwo manifestasyon an 1985, Duvalier deside kòmanse yon demokratizasyon rejim nan otorize patisipasyon lòt pati politik yo nan eleksyon palmantè yo (a kondisyon ke yo rekonèt rejim prezidans lan pou lavi), e nan kreye pòs premye minis. Enterè Duvalier yo se pou yo prezève filiaj dinastik la nan kraze ak diktati pou yo ka siviv, vin tounen yon sòt de monachi palmantè ak konstitisyonèl.

Finalman, malgre anons sa yo, rejim nan te tonbe sou 7 fevriye 1986. Duvalier te egzile an Frans ak fanmi l. Li te retounen nan peyi li an 2011 e li te mouri an 2014. Depi dat sa a, se Nicolas Duvalier, chèf fanmi Duvalierist la, ki prezante tèt li kòm eritye prezidans la pou lavi.

Lis prezidan lavi siksesif

Henri Christophe, prezidan pou lavi (1806-1811) ;
Alexandre Pétion, prezidan pou lavi (1816-1818) ;
Jean-Pierre Boyer, prezidan pou lavi (1818-1843) ;
Charles Rivière Hérard, prezidan pou lavi (1843-1844) ;
Philippe Guerrier, prezidan pou lavi (1844-1845) ;
Jean-Louis Pierrot, prezidan pou lavi (1845-1846) ;
Jean-Baptiste Riché, prezidan pou lavi (1846-1847) ;
Faustin Soulouque, prezidan pou lavi (1847-1849) ;
Sylvain Salnave, prezidan pou lavi (1867-1868) ;
Lysius Salomon, prezidan pou lavi (1879-1888) ;
Jean-Pierre Boyer-Bazelais, prezidan pou lavi (1883) ;
Pierre Nord Alexis, prezidan pou lavi (1902-1908) ;
Vilbrun Guillaume Sam, prezidan pou lavi (1915) ;
François Duvalier, prezidan pou lavi (1964-1971) ;
Jean-Claude Duvalier, prezidan pou lavi (1971-1986).

Fanmi prezidan pou lavi

Plizyè prezidan pou lavi te fè pati menm fanmi an, e youn te reyisi youn lòt. Fanmi sa yo vin tounen dinasti reyèl, ki gen manm yo reklame pouvwa absoli.