Wikipedya

Ayiti

yon peyi nan karayib la
(Depi paj redireksyon « Ahyti »)
Repiblik Ayiti
(République d'Haïti)
drapo Ayiti anblèm Ayiti
(detay) (detay)
deviz nasyonal

im nasyonal 		Liberté, égalité, fraternité
(Libètè, Ègalitè, Fratènitè.)
Ladesalinyèn

lang
jantile 		krèyòl, fransè
ayisyen

fizo orè : UTC -5

istwa
endepandans
 - Lwa Endèpandans nan Rèpiblik Dayiti 		de Frans
1804
politik
gouvènman
 - Prezidan 		rèpiblik
Jovenel Moïse (mouri)
kapital Pòtoprens
pi gwo vil Pòtoprens
divizyon
tip : depatman
Latibonit, Sant, Grandans, Nò, Nòdès, Nòdwès, Lwès, Sid, Sidès, Nip
vwazen Jamayik, Kiba, Dominikani
òganizasyon ONI, OEA, CARICOM
jewografi
sipèfisi (km²)
dlo (%)
frontiè (km)
còt (km)
pli ro (m)
pli ba (m) 		27 750 (143) 2005
0,70
360
1 771

0
ekonomi
monnen
 - divizyon
PEB
 - total (US)
 - pa ab. (US) 		2002
10 600 000
1 400
endis yo
 - EDI
 - EPI
0.467 (153) 2004


demografi
popilasyon (ab.)

dansite (ab./km²)
lavi (zan)
ne (‰)
mòtalite (‰)
mòtalite timoun (‰)
alfabèt (%)
an vil (%) 		8 157 658 (92)
estimasyon 2004
293,99





endèks
kòd
kòd ISO 332 - HT - HT
endikatif yo
 - entènet
 - telefonik
 - radyofonik
.ht
nòt

Ayiti, rele tou Repiblik Ayiti[1] (an fransè République d'Haïti), se youn nan peyi nan Gran Zantiy ki okipe tyè lwès sou zile Ayiti oswa Kiskeya nan lang premye abitan yo. Kapital Ayiti se Pòtoprens (an fransè : Port-au-Prince).

Se gras ak leve kanpe esklav Sendomeng yo Repiblik Dayiti rive kale nan lane 1804. Se premye peyi nwa ki rache libète li poukont li anba men lame fransèz. Popilasyon premye leta ki sòti anba chenn lesklavaj epòk kolonyalis ak rasis la gen plis nwa pase blan. Se Ayisyen nwa lwès yo ki te ede Ayisyen milat lè yo kwape moun otorite panyòl yo pou yo jwi endepandans kont Espay. Pandan 5 lane tou de pati yo te fè youn, yo te gen menm prezidan Jean-Pierre Boyer. Men menm Jan sou konplisite politik jeneral Ferrand ak yon ti ponyen fransè te fè Espay okipe pati Lès la. Se konsa Lafrans redivize li ankò ak zafè dèt pou lendepandans lan ki merite jistis ak reparasyon.

Ayiti se yon repiblik ki kòmanse fè eksperyans ak demokrasi depi lane 1987. Peyi Dayiti konnen yon diktati sòti nan lane 1957 jiska 1986 sou rèy François Duvalier ak Jean-Claude Duvalier[2]. Aprè mouvman sosyal ki rive pran nan tout peyi a, Jean-Claude Duvalier te pran egzil nan dat ki te 7 fevriye 1986 la. Aprè depa Prezidan Jean-Claude Duvalier, Repiblik Dayiti rive genyen yon lòt konstitisyon nan dat 29 mas 1987.[3] Depi kèk tan Ayiti se peyi ki ap eseye òganize tèt li ak rekonstwi li sitou aprè gwo tranblemanntè 12 janvye 2010 la kite ravaje li kote plis pase 300 000[4] moun mouri. Goudougoudou sa a te kraze yon pati nan peyi a.

Ayiti se yon bout zile ki gen yon listwa patikilye epi li genyen anpil bèl sit touristik ak anpil bèl plaj parapò ak kèk lòt peyi nan rejyon Karayib la. Ayiti te pami peyi ki gen destinasyon touristik nan Karayib la nan lane 1950, 1960, epi 1970.[5]

Istwa

 Atik prensipal : Istwa Ayiti.

Arawak yo se te premye abitan natirèl zile Sendomeng. Ahatti Qisqeyànoh boiho konsa Tayino yo te rele li anvan kolon yo. Kolon panyòl yo te debake pou pran posesyon zile a yo te batize, oswa rele li, Ispanyola (ki vle di « ti Espay »). Sa fè kenz (15) syèk, Ayiti te gen anviwon twa san mil moun.

Lè Panyòl yo te rive Ayiti, yo te fè Arawak yo travay pou yo sou plantasyon. Plant ki te pi enpòtan sou plantasyon sa yo se te kann. Byen vit, Panyòl yo nan fòse yo travay tout Awarak mawon anpil nan yo al Amerik sou zòn nò an 1500 Ciboney yo kite nan sid Ayiti yon branch fanmi arawak yo te disparèt net Karayib yo te kenbe tèt ak Panyòl yo yo te arete kèk tankou Kawonabo, rèn Anakawona. Lè sa yo te ranplase Arawak yo avèk moun nwa ki te sòti Afrik kolon yo vini mete yo travay nan plantasyon kann yo tankou esklav.

Nan lane 1697, trete Ryswik la te divize Ispanyola ant Frans ak Espay aprè sou yon lòt trete Espay vann Lafrans tout zile a ki pote non trete de Bal. Franse yo vin rele zile a Sen Domeng.

Nan lane 1791, esklav yo avèk Toussaint Louverture kòm chèf yo, revòlte kont blan franse pou yo te ka gen menm dwa kon tout moun. Se sa revolisyon 1789 la te di. Men blan yo pat dakò, yo trayi Toussaint, yo arete Toussaint, yo mete li nan bato, yo voye Toussaint an Frans pou yo te anprizone li nan fò de jou nan lane 1802. Toussaint Louverture ki te konnen kisa Janjak Desalin (Jean Jacques Dessalines) peze, te pwononse pawòl sa avan li te monte bato pou ale nan prizon : "Nou rache pyebwa libète a, men li ap pouse ankò paske rasin yo anpil e yo djanm y ap repouse li pi rèd" li di sa paske li te kite yon potorik gason dèyè, nèg sa rele Janjak Desalin, yon towo ki pap janm abandone, ki pap janm bese bra devan pyès kolon. Toussaint mouri 7 avril 1803 nan prizon nan Frans.

Men, 1e janvye 1804 esklav Sen Domeng yo te finalman sou zòd Jeneral an chèf lame endijèn nan Janjak Desalin ansanm ak tout lòt manm lame endijèn nan, deklare e prezante bay linivè tout antye endepandans Ayiti. Pou rèv sa te rive konkretize, se te viktwa an viktwa lame endijèn nan t ap mache fè sou kolon franse yo, lame endijèn nan kòmanse ap viktorye depi nan pil ak pakèt batay li te ap fè kont kolon franse depi avan kreyasyon drapo nou 18 me 1803 nan komin Akayè, pase pa Crète à Pierrot, batay baryè boutèy, batay Ravin a koulèv, Vètyè, rive jouk dènye batay nan Mòl Sen Nikola jou ki te 5 desanm 1803, pèp ayisyen te bat twoup franse yo e fè ti rès kolon franse ki te rete yo kouri kite zile AYITI ya. Yo reprann ansyen non pèp ki tap viv anvan sou zile an "Ayiti Janjak Desalin te nome gouvènè pou lavi. Pou Janjak Desalin te prezève endepandans AYITI a, li te fè touye tout blan franse ki t ap konplote kont revolisyon ak endepandans AYITI. Desalin te deklare: tout pèp sou tè ya, li te mèt wouj, jòn, blan, depi li kase chèn lesklavaj, li kouri, li tonbe sou tè AYITI, li lib. Desalin te achte tèt plis pase san mil (100.000) nèg ki te esklav k ap travay nan sid peyi Etazini, li te peye pou yo lib. Desalin te prepare bato ak solda pou te ale libere nèg nan peyi Gwadloup, Matinik, Jamayik, elatriye.

Nan tan Arawak yo, zile a te rele Kiskeya kite siyifye nan lang pa yo « tè montay ».

Eta Ayiti, Wayòm Ayiti ak Repiblik la (1806-1820)

Sen Domeng te divize ant Wayòm nan Ayiti nan nò a, ki dirije pa Anri Kristòf, ki te deklare tèt li Anri 1, ak yon repiblik nan sid la, ki dirije pa Alexandre Pétion. Anri Kristòf te etabli yon sistèm koray semi-feyodal, avèk yon edikasyon rijid ak kòd ekonomik.

Prezidan Pétion te bay militè ak finansye asistans pou revolisyonè lidè Simón Bolívar, ki te kritik pou pèmèt li libere Vizwayote de Nouvel-Grenad. Li te enstrimantal nan peyi aiding nan Amerik di Sid reyalize endepandans nan peyi Espay.

Inifikasyon ayisyen (1821-1844)

 
Jean-Pierre Boyer chèf mulatto nan Ayiti

Kòmanse nan 1821, Prezidan Jean-Pierre Boyer, tou yon moun de couleur ak siksesè Pétion, reyini zile a ak pwolonje kontwòl sou pòsyon nan tout lwès nan zile a.[6] Anplis de sa, aprè Santo Domingo te deklare endepandans li nan peyi Espay sou 30 novanm 1821, Boyer te voye fòs pou pran kontwòl. Boyer te dirije tout zile a avèk règ fè, k ap fini esklavaj nan Santo Domingo.[7] Aprè Santo Domingo reyalize endepandans ki soti Ayiti, li etabli yon idantite nasyonal separe.

Difikilte pou fè reviv ekonomi agrikòl la pou pwodui rekòt komodite yo, Boyer te pase Kòd Riral la, ki te refize travayè peyizan yo pou yo kite peyi a, antre nan tout ti bouk yo, oswa kòmanse fèm oswa boutik pwòp yo. Apre Revolisyon an, anpil peyizan te vle fè pwòp fèm yo olye ke travay sou plantasyon.[8],[9]

Sosyete Kolonizasyon Amerikèn (ACS) ankouraje free negro (nwa lib) nan Etazini pou emigre an Ayiti. Kòmanse nan mwa septanm 1824, plis pase 6 000 Afriken Ameriken te imigre an Ayiti, ak transpò peye pa ACS la.[10] Anpil te jwenn kondisyon yo twò difisil e li te retounen Ozetazini.

An jiyè 1825, wa Charles X nan Lafrans, pandan yon peryòd de restorasyon nan monachi a, voye yon flòt rekipere zile a. Anba presyon, Prezidan Boyer te dakò ak yon trete pa ki Lafrans fòmèlman rekonèt endepandans peyi a nan echanj pou yon peman 150 milyon fran. Pa yon lòd nan 17 avril 1825, wa peyi Lafrans te renonse dwa li souverènte sou Santo Domingo, ak rekonèt endepandans Ayiti.[11],[12],[13]

Menm si kantite lajan nan reparasyon yo te redwi a 90 milyon dola nan 1838, Ayiti pa t kapab fini peye dèt li jiskaske 1947. Prezidan ayisyen an ta gen ti chwa kòm peyi a, enkonsyaman l, yo ta bloke pa bato franse si echanj la pa t 'ale wout la franse.

Aprè li te pèdi sipò elit Ayiti a, Boyer te ranvèse an 1843. Yon siksesyon long nan koudeta te swiv depa li nan ekzil.[14]

Peman pou aplike pou Lafrans redwi ekonomi Ayiti a pou ane. Lwès nasyon pa t 'bay rekonesans diplomatik Ayiti. Tou de nan pwoblèm sa yo kenbe ekonomi ayisyen an ak sosyete izole. Ekonomi an fayit ak ame opoze gwoup yo.[15]

Pèt pòsyon panyòl la nan zile a

Charles Rivière-Hérard ranplase Boyer kòm prezidan Ayiti. Fòs nasyonalis ki te dirije pa Juan Pablo Duarte mete men sou kontwòl Santo Domingo sou 27 fevriye 1844. Fòs ayisyen ki pa pwofesyonèl ak endisipline sou bò solèy leve a, prepare pou yon soulèvman enpòtan, kapitile rebèl yo. Nan mwa mas, Rivière-Hérard te eseye re-posede otorite li, men Dominiken yo te bay opozisyon solid ak enflije pèt lou sou Ayisyen yo.[16] Yon ti tan apre Rivière-Hérard janbe lòt bò fwontyè a, toumant domestik yo te eksploze ankò. Rivière-Hérard te retire nan biwo pa yerachi milat la ak ranplase ak laj nwa Philippe Guerrier jeneral la, ki te sipoze prezidans la sou 3 me 1844.

Philippe Guerrier te mouri nan mwa avril 1845, e li te reyisi pa Jeneral Jean-Louis Pierrot. Pifò peze Pierrot a kòm prezidan nan nouvo se te tcheke envazyon yo nan Dominiken yo, ki te anmède twoup yo ayisyen nan fontyè yo. Kanaval Dominiken yo te fè tou depredasyon sou kòt peyi Ayiti yo. Prezidan Pierrot te deside louvri yon kanpay kont Dominiken yo, ki moun li konsidere kòm senpleman kòm ensije. Ofansif ayisyen an nan 1845 te sispann sou fwontyè a.

Sou 1e janvye 1846 Pierrot te anonse yon kanpay fre pou mete men sou Dominiken yo, men ofisye l yo ak mesye yo te akeyi konklizyon sa yo ak mepri. Se konsa, yon mwa pita - fevriye 1846 - lè Pierrot te bay lòd twoup li yo nan mas kont Repiblik Dominikèn lan, lame ayisyen an te ankouraje, ak sòlda li yo pwoklame ranvèse li kòm prezidan repiblik la. Lagè kont Dominiken yo te vin trè popilè an Ayiti. Li te pi lwen pase pouvwa a nan nouvo prezidan an, Jeneral Jean-Baptiste Riché, nan etap yon lòt envazyon.

Dezyèm Anpi (1849-1859)

Sou 27 fevriye 1846, Prezidan Riché te mouri apre sèlman kèk jou nan pouvwa epi yo te ranplase pa yon ofisye fènwa, Jeneral Faustin Soulouque. Pandan de premye ane administrasyon Soulouque yo, konplo ak opozisyon li te rankontre nan kenbe pouvwa yo te konsa anpil ke Dominiken yo te bay yon espas pou l respire nan ki kontinye re-òganizasyon nan peyi yo. Men, lè 1848 Lafrans finalman rekonèt Repiblik Dominikèn an kòm yon eta gratis ak endepandan epi pwovizwa te siyen yon trete nan lapè, amitye, komès ak Navigasyon, Ayiti imedyatman pwoteste, reklame trete a te yon atak sou pwòp sekirite yo. Soulouque te deside anvayi bò solèy leve anvan Gouvènman franse te kapab ratifye trete a.

Sou 21 mas 1849, sòlda ayisyen atake ganizon Dominiken an nan Las Matas. Defansè yo demoralize ofri prèske pa gen okenn rezistans anvan abandone zam yo. Soulouque bourade sou, kaptire San Juan. Sa a kite sèlman Azua vil la kòm rete nan gwo fò Dominikèn ant lame ayisyen an ak kapital la. Sou 6 avril, Azua te tonbe nan 18 000 Ayisyen ak yon 5 000 moun dominiken Dominiken echwe. Wout Santo Domingo te klè. Men nouvèl la nan mekontantman ki egziste nan Pòtoprens, ki te rive nan Soulouque, te arete pwogrè li plis epi li te fè li retounen avèk lame a nan kapital li.

Remonte pa retrè a toudenkou nan lame ayisyen an, Dominiken yo te rekòmanse depredasyon yo. Flotilla yo te ale domaje Dame-Marie, kote yo te piye e yo te mete dife. Soulouque, kounye a tèt-pwoklame kòm Anperè Faustin mwen, deside kòmanse yon kanpay nouvo kont yo. An 1855, li anvayi teritwa Repiblik Dominikèn lan. Men, akòz preparasyon ensifizan, lame a te byento nan vle nan viktwa ak minisyon. Nan malgre nan kouraj nan sòlda yo, Anperè a te gen yon fwa plis bay moute lide nan restore inite nan gouvènman an nan zile a. Apre kanpay sa a, Grann Bretay ak Lafrans te entèfere epi li te jwenn yon zam sou non Dominiken yo.

Sijè yo te andire pa sòlda yo pandan kanpay 1855 la, pèt ak sakrifis yo te enflije sou peyi a san konpansasyon oswa rezilta pratik te pwovoke gwo mekontantman. Nan 1858, yon revolisyon te kòmanse, ki te dirije pa Jeneral Fabre Geffrard, Duke nan Tabara. Nan Desanm nan ane sa a, Geffrard bat Lame a Imperial ak te sezi kontwòl nan pi fò nan peyi a. Kòm yon rezilta, Anperè a abdike fotèy li a sou 15 janvye 1859. Refize èd nan Legasyon an franse, Faustin te pran an ekzil abò yon bato de gè britanik sou 22 janvye 1859. Jeneral Geffrard nan plas li kòm Prezidan.

Bonè 20yèm syèk

Nan 1892, gouvènman Alman an te sipòte repwodiksyon mouvman refòm Anténor Firmin, ak nan 1897, Alman yo te sèvi ak diplomasi kamarad pou entimide ak Lè sa a, imilye gouvènman ayisyen an pandan Zafè Luders.

Nan deseni ki sot pase yo nan 20yèm syèk la, Ayiti te gen eksperyans gwo enstabilite politik e li te lou nan dèt nan Lafrans, Almay ak Etazini yo. Pèseptè posib entèvansyon etranje a, Prezidan Woodrow Wilson te voye US Marines an Ayiti nan mwa desanm 1914, jis apre epidemi Premye Gè Mondyal la. Yo te retire $ 500,000 nan Bank Nasyonal la ayisyen pou "kenbe sekirite" (sic) nan New York, kidonk bay Etazini kontwòl bank lan.

Nan yon ekspresyon de Corollary Theodore Roosevelt nan Doktrin Monroe, Etazini te okipe zile a nan mwa jiyè 1915 apre asasina prezidan Ayiti Vilbrun Guillaume Sam. Pro-US la. Prezidan ayisyen te trennen soti nan legasyon an franse ak touye nan lari a pa ensije lokal apre li te bay lòd 167 prizonye politik touye. USS Washington, anba Kapernon Admiral Adrès, te rive nan Port-au-Prince nan yon tantativ pou retabli lòd ak pwoteje enterè US. Sa a te kòmanse yon okipasyon prèske 20 ane pa US fòs. Nan kèk jou, marin yo te pran kontwòl nan kapital la ak bank li yo ak kay koutim, ki kontwole tout finans yo nan nasyon an zile. Marin yo te deklare lwa masyal ak anpil kontwole laprès la. Nan semèn, yon nouvo pro-US. Prezidan ayisyen, Philippe Sudré Dartiguenave, te enstale ak yon nouvo konstitisyon ekri ki te favorab pou enterè yo nan peyi Etazini. Nouvo konstitisyon an te enkli yon kloz ki te pèmèt, pou premye fwa, an komen etranje nan peyi an Ayiti, ki te anmède pa lejislati ayisyen an ak sitwayen ameriken.

Okipasyon an te amelyore kèk nan enfrastrikti Ayiti ak pouvwa santralize nan Pòtoprens. Enfrastrikti amelyorasyon yo te patikilyèman enpresyonan: 1700 km nan wout yo te ka itilize, 189 pon te bati, anpil kanal irigasyon yo te reyabilite, lopital, lekòl, ak bilding piblik yo te konstwi, epi yo te bwè dlo nan lavil prensipal yo. Pòtoprens te vin premye vil Karayib la pou yo gen yon sèvis telefòn ak otomatik konpoze. Edikasyon agrikòl te òganize, avèk yon lekòl santral nan agrikilti ak 69 fèm nan peyi a. Wout yo te konstwi lè l sèvi avèk sistèm kadav la ki te pèmèt fòs okipasyon yo pran moun ki sòti nan kay yo ak nan fèm, nan zam si yo te nesesè, pou yo bati wout, pon, elatriye

Marin Marin yo te enstile ak yon mak espesyal patènalism nan direksyon pou Ayisyen. Mary Renda ekri ke "patènalism se te yon deklarasyon otorite, siperyorite, ak kontwòl ki eksprime nan metafò a nan relasyon yon papa ak pitit li yo." Pandan odyans Sena nan ane 1921, kòmandan Korip Marin te rapòte ke, nan 20 la mwa nan rezistans aktif, 2.250 Ayisyen te mouri. Sepandan, nan yon rapò bay Sekretè Navy a, li rapòte nimewo telefòn lanmò kòm 3,250. Istoryen ayisyèn yo te estime nimewo vre te pi wo. Youn te sigjere, "kantite total viktwa batay ak viktim represyon ak konsekans lagè ta ka rive, nan fen peryòd pasyan an, kat oswa senk fwa ki - yon kote nan katye a nan 15,000 moun."

Chapit sa a nan istwa de nasyon yo 'reflete enpèrsistis politik etranje nan peyi Etazini nan direksyon vwazen li yo nan Amerik Santral ak Karayib la ki se souvan karakterize tankou "diplomati zambat", oswa youn nan anpil "Bannann lagè" ki gwo malè tonbe sou rejyon an nan byen bonè 20yèm syèk. US Marines yo te estasyone nan peyi a jouk 1934, yon peryòd de 19 ane, epi yo te finalman te bay lòd nan zile a pa Franklin D. Roosevelt kòm yon demonstrasyon nan "Bon Vwazinaj Policy" li yo. Sepandan, Etazini te kontwole ekonomi zile a ak anpil enfliyans eleksyon an Ayiti jiska ane 1980 yo. [Sitiyasyon ki nesesè]

Sisal te prezante an Ayiti, e kanal ak koton te vin ekspòtasyon enpòtan. Tradisyonèlis ayisyen, ki baze nan zòn riral yo, yo te trè rezistan nan chanjman ameriken ki te sipòte, pandan y ap elit yo nan vil te vle plis kontwòl. Ansanm yo te ede an sekirite yon fen nan okipasyon an nan 1934. Dèt yo te toujou eksepsyonèl ak US finansye konseye-jeneral reseptè a okipe bidjè a jiskaske 1941.

Rekonesans nan tradisyonalis diferan nan pèp ayisyen an te gen yon enfliyans sou ekriven Etazini, ki gen ladan Eugene O'Neill, James Weldon Johnson, Langston Hughes, Zora Neale Hurston ak Orson Welles.

Aprè US fòs kite nan 1934, Dominikèn diktatè Rafael Trujillo te itilize anti-ayisyen santiman kòm yon zouti nasyonalis. Nan yon evènman ki te vin rekonèt kòm masak nan Pèsi, li te bay lòd lame li a touye Ayisyen k ap viv sou bò dominikèn nan fwontyè a. Kèk bal te itilize. Olye de sa, 20,000-30,000 Ayisyen te bludgeoned ak bayonetted, Lè sa a, te èdi nan lanmè a, kote reken fini sa Trujillo te kòmanse. Kongrèman Hamilton Pwason, ki plase manm House Komite Afè Etranjè a, ki rele masak nan pèsi "atwosite ki pi ekzòbye ki te janm perpetrated sou kontinan Ameriken an." Menm si li te yon sèl trimès ayisyen tèt li, Trujillo kontinye politik kont popilasyon vwazen pou kèk tan.

Sou 27 septanm 1945, Ayiti te vin yon manm fondatè Nasyonzini (siksesè nan Lig Nasyon yo, nan ki Ayiti tou te yon manm fondatè). Nan ane 1950 yo, US ak touris Ewopeyen te kòmanse vizite Ayiti.

Te zòn nan baryè nan Port-au-Prince redevlope yo ki pèmèt pasaje bato kwazyè yo mache soti nan waf yo atraksyon kiltirèl. Pami atraksyon sa yo, yo te Mache Iron Market la, kote yo te vann atizay ayisyen ak akajou. Nan antreprenè yo aswè bay danse, jwèt aza kazino ak montre vodou. Truman Capote ak Noel Coward te vizite Oloffson Hotel la, yon chato Gingerbread gotik 19yèm syèk mete nan yon jaden twopikal, ki te menm dekri nan 1966 woman Graham Greene Comedians.

Dinasti Divalye (1957-86)

Aprè yon peryòd maladi, nan mwa septanm 1957 Doktè François Duvalier te eli prezidan Ayiti. Li te rekonèt kòm "Papa Doc" ak premye popilarite, Divalye te prezidan an jiskaske l mouri nan lane 1971. Li te avanse enterè nwa nan sektè piblik la, kote sou tan, moun ki te koulè yo te dominan kòm elit edike nan vil la. Li te rete nan pouvwa pa anboche yon òganizasyon li te ye tankou Tontons Macoutes ("Bogeymen"), ki kenbe lòd pa teroris popilasyon an ak opozan politik yo. 40,000 ak 60,000 Ayisyen yo estime yo te mouri pandan tout rèy papa Divalye ak pitit gason an.

Ayiti boom touris Ayiti te siye pa règ Papa Doc Divalye ak gouvènman enstab li. Lè pitit gason l 'Jean-Claude "ti bebe Doc" Duvalier te reyisi l' kòm Prezidan pou lavi, touris tounen nan lane 1970 yo. Vive la diferans ki depi lontan te eslogan nasyonal touris Ayiti ak pwoksimite li nan Etazini te fè Ayiti yon atraksyon cho jiskaske rejim Divalye a te ranvèse an 1986.

Istwa aktyèl

Papa Doc pitit gason an te dirije peyi a soti nan 1971 jouk ranvèse l 'nan 1986, lè manifestasyon mennen l' nan chache ekzil an Frans. Lame lidè Jeneral Henri Namphy te dirije yon nouvo Konsèy Nasyonal Gouvènan. [pa nan sitasyon yo bay] Eleksyon jeneral nan mwa novanm yo te anile apre plizyè douzèn moun te tire nan kapital la pa sòlda ak Tontons Macoutes. Eleksyon fo swiv. Pwezidan eli a, Leslie Manigat, te ranvèse kèk mwa aprè nan jen 1988 koudeta ayisyen an. Sèptanm 1988 koudeta ayisyen an, ki te swiv maske St Jean Bosco a, te revele a gwo impòtans de Macoutes ansyen Tontons. Jeneral Prosper Avril te dirije yon rejim militè jouk mas 1990.

 
envazyon te dirije pa USA a an 1994 ki fèt pou retire rejim enstale pa kou deta 1991.

Nan desanm 1990, yon ansyen prèt katolik, Jean-Bertrand Aristide, te eli prezidan nan eleksyon jeneral ayisyen an. Nan mwa septanm ane annapre a, Aristide te ranvèse pa militè nan 1991 koudeta ayisyen an.

Nan mwa septanm 1994, yon ekip ameriken te negosye depa lidè militè Ayiti yo ak antre lapè fòs ameriken yo anba Operasyon Demach Demokrasi. Sa a pèmèt restorasyon nan eli Demokratik Jean-Bertrand Aristide kòm prezidan. Nan mwa oktòb 1994, Aristide te retounen an Ayiti pou l fini tèm li nan biwo. Aristide te kite prezidans lan an fevriye 1996. Nan eleksyon 1995, René Préval te eli kòm prezidan pou yon manda senk ane, genyen 88% vòt popilè a.

Nan mwa novanm 1994, Siklòn Gordon te fwote Ayiti, jete gwo lapli ak kreye inondasyon flash ki te deklannche mudslides. Gordon te touye yon estime 1 122 moun, byenke kèk estime ale kòm 2 200.

Novanm 2000 eleksyon an te retounen Aristide nan prezidans lan ak 92% nan vòt la. Eleksyon an te bòkote pa opozisyon an, Lè sa a, òganize nan Démocratique Convergence la, sou yon dispit nan eleksyon yo lejislatif Me. Nan ane ki vin aprè yo, te gen ogmante vyolans ak abi dwa moun. Aristide te pase ane negosyasyon ak Demokratik Convergence sou eleksyon nouvo, men enkapasite konvansye a pou devlope yon baz elektoral ase te fè elèksyon yo danjere.

An 2004, yon revòlt te kòmanse nan nò Ayiti. Rebelyon an evantyèlman rive nan kapital la, ak Aristide te fòse nan ekzil, apre yo fin ki Nasyonzini yo te estasyone fòs mentyen lapè an Ayiti. Gen kèk, ki gen ladan Aristide ak gad kò li, Franz Gabriel, deklare ke li te viktim yon "nouvo koudeta oswa kidnape modèn" pa US fòs yo. Madan Aristide te deklare ke kidnapè yo te fè inifòm espesyal Fòs Entènasyonal yo, men yo te chanje an rad sivil yo lè yo tap monte avyon an ki te itilize pou retire Aristide soti Ayiti Misyon Estabilizasyon Nasyonzini (MINUSTAH) te etabli apre 2004 koudeta a epi li rete nan peyi a jounen jodi a. Boniface Alexandre sipoze otorite pwovizwa. René Préval te eli prezidan nan mwa fevriye 2006, apre eleksyon ki make pa ensètitid ak manifestasyon popilè.

An 2004, Twopikal Tanpèt Jeanne te ekipe kòt nò Ayiti a, kite 3,006 moun ki mouri nan inondasyon ak mudslides, sitou nan lavil Gonayiv. An 2008, Ayiti te frape ankò pa tanpèt twopikal; Twoub Tanpèt Twopikal, Siklòn Gustav, Siklòn Hanna ak Siklòn Ike tout pwodui gwo van ak lapli. Te gen 331 mouri ak sou 800,000 ki bezwen èd imanitè. Eta a nan zafè ki te pwodui pa tanpèt sa yo te entansifye pa manje deja ak pri gaz ki te lakòz yon kriz manje ak ajitasyon politik nan mwa avril 2008.

Sou 12 janvye 2010, nan 4:53 pm tan lokal, Ayiti te frape pa yon tranblemanntè mayitid-7.0. Sa a se tranbleman ki pi grav nan peyi a nan plis pase 200 ane. Tranbleman Ayiti Ayiti a te rapòte ke yo te kite ant 220,000 ak 300,000 moun ki mouri ak jiska 1.6 milyon ki san kay. Peyi a poko retabli de tranblemanntè 2010 la ak yon epidemi ak masiv Ayiti kolera ki te deklanche lè fatra kolera ki enfekte nan yon estasyon lapè Nasyonzini ki kontamine gwo larivyè peyi a, Latibonit la. Nan 2017, li te rapòte ke apeprè 10,000 Ayisyen te mouri ak prèske yon milyon te malad. Apre ane nan refi Nasyonzini yo ekskiz nan 2016, men kòm nan 2017, yo te refize rekonèt fòt, kidonk evite finansye responsablite.

Eleksyon jeneral yo te planifye pou janvye 2010 men yo te ranvwaye akòz tranbleman tè a. Eleksyon yo te fèt sou 28 Novanm 2010 pou sena a, palman an ak premye tou an nan eleksyon prezidansyèl yo. Kouri-off ant Michel Martelly ak Mirlande Manigat te pran plas sou 20 mas 2011, ak rezilta preliminè, lage sou 4 Avril, yo te rele Michel Martelly gayan an. Sou 7 Fevriye 2016, Michel Martelly te demisyone kòm prezidan san yon siksesè, men sèlman apre yo fin te fè yon kontra pou yon gouvènman pwovizwa epi kite Premye Minis Evans Paul nan pouvwa "jiskaske yon prezidan pwovizwa yo chwazi nan tou de chanm nan Palman an."

Nan 2013, Ayiti rele pou nasyon Ewopeyen yo peye reparasyon pou esklavaj ak etabli yon komisyon ofisyèl pou règleman an nan mal pase. Ekonomis la te ekri, "Nenpòt asistans nan rejyon an ta dwe ak anpil atansyon vize; epi yo ta dwe siman tij soti nan bezwen jodi a, pa mal nan sot pase a." Sijè sa a, sepandan, gen plis pase yon referans pase nan yon peyi ki, kòm Seyè Anthony Gifford te ekri, "te fòse yo peye konpansasyon nan gouvènman an nan Lafrans."

Nan 4 oktòb 2016, Matye Siklòn te fè yon lakou ki toupre Les Anglais, ki te fè li siklòn ki pi mal la pou frape nasyon an depi Siklòn Cleo nan lane 1964. Tanpèt la te fè van ak lapli ki te mouri ki te kite Ayiti avèk yon gwo kantite domaj pou repare. Avèk tout resous ki nan peyi a detwi, Ayiti te resevwa èd nan men Nasyonzini yo nan anviwon $ 120 milyon dola. Total lanmò a te apeprè 3,000. Dè milye de moun te deplase akòz enfrastrikti domaj. Epitou, epidemi kolera a ap grandi depi tanpèt la frape Ayiti. Avèk plis inondasyon apre tanpèt la, kolera kontinye gaye plis pase kontwòl ofisyèl yo. Tanpèt la tou te lakòz domaj nan lopital ak wout, ki te kreye yon pi gwo pwoblèm nan ede viktim yo ak resous deplase. Devastasyon ak domaj Siklòn Matye te lakòz yo te toudenkou e yo te kite Ayiti nan yon eta dijans.

Politik

Dwa yo

Ou mèt li vèsyon 1987 konstitisyon peyi.

Tout sitwayen gen dwa vote aprè yo gen 18 an.

Sistèm

Gen de antite ki pataje pouvwa lejislatif, Sena ak Chanm Depite lè de kò sa yo reyini yo fè Asanble Nasyonal.

Jewografi

 
Yon kat jewografik nan Ayiti

Ayiti se sou pati lwès la nan Ispanyola, dezyèm zile a pi gwo nan Zantiy. Ayiti se peyi a twazyèm pi gwo nan Karayib la dèyè Kiba ak Repiblik Dominikèn (dènye pati a yon fwontyè 360-kilomèt ak Ayiti). Ayiti nan pwen li pi pre a se apeprè 45 kilomèt naval (83 kilomèt) lwen Kiba epi li enkli penensil ak poutèt sa, li gen yon litoral ki disproporsyonal long epi li se dezyèm nan longè (1,771 kilomèt) dèyè Kiba nan Zantiy.

Ayiti se nasyon ki pi montay nan Karayib la. Klima la se twopikal, ak kèk varyasyon depann sou altitid. Pwen ki pi wo a se Pic la Selle, nan 2,680 mèt.

Rejyon Nò a konsiste de Massif du Nord la (Northern Massif) ak Plaine du Nord la (Northern Plain). Massif du Nord la se yon ekstansyon nan Cordillera Santral la nan Repiblik Dominikèn. Li kòmanse nan fwontyè lès Ayiti a, nan nò Guayamouc River, ak pwolonje nan nòdwès la nan nò penensil la. Plenn yo nan Plaine du Nord la kouche sou fwontyè Nò a ak Repiblik Dominikèn, ant Massif du Nord la ak Nò Atlantik Nò a.

Rejyon santral la konsiste de de plenn ak de kouche nan chenn montay. Plato Santral la (Santral Plateau) pwolonje ansanm tou de bò larivyè Guayamouc, nan sid Masif duinò la. Li kouri soti nan sidès la nan nòdwès la. Nan sidwès la nan Plateau Santral la Noirs yo Montagnes, ki gen pi pati nòdwès pati ak Massif du Nord la. Pwen lwès li yo se ke yo rekonèt kòm Cap Carcasse.

Rejyon sid la konsiste de Plaine du Cul-de-sak la (sidès la) ak montay sid penensil (ke yo rele tou Penensil Tibiwon). Plaine du Cul-de-Sak la se yon depresyon natirèl ki deplase lak saline peyi a, tankou Twou Kayiman ak pi gwo lak Ayiti a, Etan Somat. Chèn montay de chan Selle a - yon ekstansyon chèn montay mòn nan Repiblik Dominikèn (Sierra de Baoruco) - pwolonje nan Masif Lasèl nan solèy leve a nan Masif Lawòt nan lwès la. Sa a ranje montay pò Pir la Selle, pwen ki pi wo an Ayiti nan 2,680 mèt.

Fon ki pi enpòtan an Ayiti an tèm de rekòt se Plaine de l'Artibonite, ki se oryante sid nan Noirs Montagnes. Rejyon sa a sipòte larivyè a, Riviere l'Artibonite, ki kòmanse nan rejyon lwès Repiblik Dominikèn lan e li kontinye pifò longè li yo nan santral Ayiti ak sou kote li vide nan Gòlf Lagonav. Rejyon lès ak santral nan zile a se yon gwo plato ki wo.

Ayiti tou gen ladan divès zile lanmè. Se zile a nan Tortuga (Île de la Tortue) ki sitiye sou kòt la nan nò Ayiti. Arondisman an nan La Gonave sitiye sou zile an menm non yo, nan Golfe de la Gonave. Gonav Island se pepleman peple pa vilaj riral yo. Vache (Island bèf), yon zile Fertile ak anpil bèl aklè, ki chita sou pwent an nan sidwès Ayiti. Epitou yon pati nan Ayiti se Kayemit yo ak Île d 'Anacaona. La Navasse ki sitiye 40 kilomèt naval (74 km) nan lwès Jeremi sou sid penensil nan lwès Ayiti, se sijè a yon diskisyon kontinyèl teritoryal ak Etazini.

Vil enpòtan yo

Vil an Ayiti
Ran Vil Popilasyon Depatman
1982 2005
1. Pòtoprens 449 831 1 234 742 Lwès
2. Kafou 110 000 439 581 Lwès
3. Dèlma 90 000 377 187 Lwès
4. Kap Ayisyen (Okap) 64 406 134 815 Nò
5. Petyonvil 35 333 108 227 Lwès
6. Gonayiv 34 209 84 961 Latibonit
7. Sen Mak 24 165 66 226 Latibonit
8. Okay 34 090 59 319 Sid
9. Vèrèt 3 670 48 724 Latibonit
10. Pòdpè 15 540 34 657 Nòdwès
11. Jakmèl 13 730 145 984 Sidès

fonveret lwes

Demografi

 
Demografi d'Ayiti

Moun Ayiti se 70-80% Afriken epi 20-25% se Blan avèk Afriken lot 0-5% se Afriken avèk Endyen.[17]

Edikasyon

Ayiti genyen 2 lang ofisyèl : kreyòl ayisyen epi franse.

  • 10% nan ayisyen yo konnen pale ak ekri franse, nan kilès yo n ap twouve 2 jouk 3% timoun piti.
  • 90% ayisyen yo ap pale kreyòl, nan kilès yo n ap twouve jouk 97% timoun piti.

Tout edikasyon timoun piti yo fèt nan lang franse. Li sanble ke Ayiti se youn nan peyi pòv yo ki pa ap metrize edikasyon pou popilasyon l.

Enstitisyon

Inivèsite

  • Collège Universitaire Caraibe (Pòtoprens)
  • Inivèsite Chrétienne du Nord d'Haiti (Haut Limbé)
  • Inivèsite Épiscopale d'Haiti (Pòtoprens)
  • Université d'État d'Haïti (Pòtoprens)
  • Inivèsite Lumière / MEBSH (Pòtoprens)
  • Inivèsite Notre Dame d'Haiti (Pòtoprens)
  • Inivèsite Quisqueya (Pòtoprens)
  • Inivèsite Roi Henri Christophe (Limonade)
  • Inivèsite dTechnologie d'Haiti (Pòtoprens)

Écoles et Centres d'Enseignements Supérieurs

  • Centre d'Etudes Universitaires et de Formation Continue : (Pòtoprens)
  • Centre de Technique, de la Planification et d'Economie Appliquée (CTPEA) : (Pòtoprens)
  • Centre Universitaire International d'Haiti: (Pòtoprens)
  • Ecole de Droit des Gonaives : (Gonaives)
  • Ecole de Droit du Cap-Haitien:(Pòtoprens)
  • Ecole Nationale des Arts (ENARTS):(Pòtoprens)
  • Ecole Nationale des Infirmières:(Pòtoprens)
  • Ecole Nationale Supérieure de Technologie:(Petyonvil)
  • Ecole Supérieure d’Infotronique d’HAyiti:(Pòtoprens)
  • G.O.C Institut Polytechnique:(Pòtoprens)
  • Institut International d'Etudes Universitaires :(Pòtoprens)
  • Institut Universitaire d'Etudes Spécialisées :(Pòtoprens)

Plant epi zannimo

Ayiti te gen anpil zannimo lontan. Men kounye a akòz yon maladi ki tap ravaje yo te oblije detui kochon yo. Nan andeyò ou ap jwenn yo pran swen zannimo yo, men nan vil la se maltrete yo maltrete yo, se sa ki fè gen anpil maladi ki pwopaje nan manje vyann.

Ekonomi

Ayiti gen yon ekonomi ki gen anpil reglemantasyon, ki gen plis kontwòl leta, ki klase 145yèm nan 177 peyi yo bay yon "endèks libète" pa Heritage Foundation la.[18] GDP per capita Ayiti a se $1,800 ak PIB li se $19,97 milya dola (estimasyon 2017). Peyi a sèvi ak goud ayisyen an kòm lajan li. Malgre endistri touris li, Ayiti se youn nan peyi ki pi pòv nan Amerik yo, ak koripsyon, enstabilite politik, move enfrastrikti, mank de swen sante ak mank edikasyon site kòm kòz prensipal yo. Chomaj wo anpil e anpil ayisyen ap chache emigre. Komès te bese dramatikman apre tranblemanntè 2010 la ak epidemi kolera ki vin apre, ak GDP parite pouvwa achte nan peyi a te tonbe a 8% (soti nan 12,15 milya dola ameriken a 11,18 milya dola ameriken).[19] Ayiti te klase 145yèm nan 182 peyi nan Endis Devlopman Imen Nasyonzini an 2010, ak 57.3% nan popilasyon an te prive nan omwen twa nan mezi povrete HDI a.[20]

Apre eleksyon 2000 ki te diskite ak akizasyon konsènan règ Prezidan Aristide[21], yo te koupe èd Etazini bay gouvènman ayisyen an ant 2001 ak 2004.[22] Apre Aristide te depa an 2004, èd te retabli e lame brezilyen an te dirije yon operasyon mentyen lapè Nasyonzini ann Ayiti. Apre prèske kat ane resesyon, ekonomi an te grandi pa 1.5% an 2005.[23] Nan mwa septanm 2009, Ayiti te ranpli kondisyon yo te etabli nan pwogram FMI ak Bank Mondyal pou Peyi pòv ki gen anpil dèt pou kalifye pou anile dèt ekstèn li a.[24]

Plis pase 90 pousan nan bidjè gouvènman an soti nan yon akò ak Petrocaribe, yon alyans petwòl Venezyela dirije.[25]

Referans

  1. ↑ Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987
  2. ↑ (franse) fr Universalis‎ Encyclopædia. « François Duvalier ». Retrieved 6 septanm 2018. 
  3. ↑ (franse) fr « La Constitution du 29 mars 1987 dans la réalité politique haïtienne ». Quotidien Le National. 2018-04-03. Archived from the original on 2018-09-07. Retrieved 6 septanm 2018. 
  4. ↑ (franse) fr La-Croix.com (30 mas 2010). « Haïti : bilan du séisme ». Retrieved 6 septanm 2018. 
  5. ↑ (franse) fr Bruno Sarrasin; Luc Renaud (22 jiyè 2014). « Quel tourisme pour Haïti : de la résilience à l’émergence d’une nouvelle destination ? ». Études caribéennes (27-28). ISSN 1779-0980. doi:10.4000/etudescaribeennes.6777. 
  6. ↑ Sagás, Ernesto (14 oktòb 1994). « An apparent contradiction? Popular perceptions of Haiti and the foreign policy of the Dominican Republic ». Sixth Annual Conference of the Haitian Studies Association. Retrieved 19 out 2007. 
  7. ↑ « Dominican Republic – History ». Britannica.com. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  8. ↑ « Jean-Pierre Boyer (President of Haiti) ». Britannica.com. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  9. ↑ Corbett, Bob (jiyè 1995). « 1820 – 1843: The rule of Jean-Pierre Boyer ». Webster University. Archived from the original on 21 desanm 2013. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  10. ↑ Firire, Girard Alphonse (27 out 1999). « Haiti And Its Diaspora: New Historical, Cultural And Economic Frontiers, reprint from US Gazette Philadelphia, 1824 ». Webster.edu. Archived from the original on 10 septanm 2013. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  11. ↑ « La première ambassade française en Haïti ». Ambassade de France à Port-au-Prince (in French). Gouvernement de France. Retrieved 27 oktòb 2017. 
  12. ↑ M. Degros, Création des postes diplomatiques et consulaires, Revue d’histoire diplomatique, 1986; nan franse
  13. ↑ J-F. Brière, Haïti et la France, 1804–1848 : le rêve brisé, Paris, Karthala 2008; nan franse
  14. ↑ Phillips, Anthony (2008). « Haiti, France and the Independence Debt of 1825 » (PDF). Canada Haiti Action Network. Réseau de solidarité Canada-Haiti. Archived (PDF) from the original on 25 fevriye 2017. Retrieved 25 fevriye 2017. 
  15. ↑ Farmer, Paul; Kozol, Jonathan (2006). The uses of Haiti (3 ed.). Common Courage Press. p. 74. ISBN 1-56751-344-1. 
  16. ↑ Erè nan sitasyon : Baliz <ref> pa valab ; nou pa bay tèks pou ref yo ki rele Bethell
  17. ↑ « Haitian Results ». Tracing African Roots (in anglais). 2015-10-03. Retrieved 2020-10-29. 
  18. ↑ « Country Rankings: World & Global Economy Rankings on Economic Freedom ». www.heritage.org. Archived from the original on 26 oktòb 2017. Retrieved 1 septanm 2023. 
  19. ↑ « Haiti ». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 22 septanm 2021. 
  20. ↑ « International Human Development Indicators: Haiti ». United Nations Development Programme. 2010. Archived from the original on 23 avril 2011.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
  21. ↑ « Jean Bertrand Aristide net worth ». WOW509. Archived from the original on 16 oktòb 2014. Retrieved 16 oktòb 2014.  Unknown parameter |url-status= ignored (help)
  22. ↑ Farah Stockman (7 mas 2004). « Before fall of Aristide, Haiti hit by aid cutoff by ». Boston.com. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  23. ↑ « Haiti: Economy ». Michigan State University. 
  24. ↑ « Haiti: Enhanced Initiative for Heavily Indebted Poor Countries » (PDF). International Monetary Fund. septanm 2009. Retrieved 24 jiyè 2013. 
  25. ↑ « Haiti Economy » (PDF). Archived from the original (PDF) on 2 janvye 2023. Retrieved 11 avril 2015. 

Lyen deyò

Nouvèl epi analiz

  • Premye.ht Yon sit pou chache nan sit entènet nan domèn "*.ht"
  • Fouye Haiti anpil enfòmasyon sou Ayiti ak dyaspora a
  • [1] Nouvèl konple sou Yahoo.com
  • [2], Ayiti Pwogre
  • [3],[4] Atik ak nouvèl k'ap pale de wòl Kanada an Ayiti
  • [5], Sit entènet Fanmi Lavalas la
  • [6], Yon analiz ZMag sou sitiyasyon peyi Ayiti kounye a
  • [7], Konbit Òganizasyon Ozetazini pou jistis ann Ayiti
  • AlterPresse Nouvel Alterpress nan diferan lang
  • IFEX Nouvèl endepandan
  • [8] Nouvèl sou Ayiti
  • Haiti-news list, Nouvèl Ayisyen

Sou istwa peyi a

Lòt pajwèb yo

Foto Ayiti

Peyi nan Amerik

Amerik dinò : Etazini · Kanada · Meksik

Amerik santral : Beliz · Gwatemala · Kostarika · Nikaragwa · Ondiras · Panama · Salvadò

Karayib : Antigwa ak Babouda · Bahamas · Lababad · Kiba · Dominikani · Dominik · Grenad · Ayiti · Jamayik · Sen Kits ak Nevi · Sen Vensan ak Grenadin · Sent Lisi · Trinidad ak Tobago

Amerik disid : Ajantin · Bolivi · Brezil · Chili · Kolonbi · Ekwatè · Giyana · Paragwe · Pewou · Sirinam · Irigwe · Venezwela

lòt divizyon politik yo

Amerik dinò : Grinlann

Karayib : Karayib olandèz · Bèmid · Kayman · Gwadloup · Giyàn franse · Matinik · Monsera · Pòtoriko · Tik ak Kayk · Il Vièj amerikèn ak britanik

Rekipere depi « https://ht.wikipedia.org/w/index.php?title=Ayiti&oldid=847893 »